Met de billen bloot: een Taalprof-manifest

In de discussie over ik ben aan het koken merkt een lezer op, dat er verschillende soorten argumenten door elkaar spelen: functionele argumenten (wat betekent het?) en constructie-argumenten (hoe gedraagt het zich?). Dat is een heel fundamentele kwestie: het is inderdaad precies waar het in deze, en soortgelijke, discussies om gaat. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de hele grammaticale analyse staat of valt met de keuzes die je hierin maakt.


Hoe staat de taalprof hiertegenover? Vindt hij de betekenis niet belangrijk (genoeg)? Tijd voor een beginselverklaring. Maar let op: ook als je het niet met de taalprof eens bent, kan de volgende uiteenzetting nuttig zijn!



Om te zien hoe een zin in elkaar zit moet je de woordgroepen opzoeken. Welke woorden "horen bij elkaar" en vormen samen een groepje? Dat is gedeeltelijk een kwestie van de betekenis, maar je moet ook een beetje "knutselen": je kijkt of de woorden zich "als een groepje gedragen". Kunnen ze als groepje op een andere plaats in de zin staan (bijvoorbeeld vooraan)? Kan hetzelfde groepje in een andere zin staan? Kan het groepje door één woord vervangen worden?


Al dat soort "operaties" hebben natuurlijk wel iets met de betekenis te maken: als je een groepje woorden van plaats verandert zal er wel iets aan de betekenis van de hele zin veranderen, maar de "betekenis van het groepje" moet ongeveer hetzelfde blijven.


Er zijn geen taalkundigen die maar één type argumentatie hanteren. Een bekende taalkundige als professor Paardekooper probeert zoveel mogelijk met constructie-argumenten te werken, maar zelfs hij ontkomt er niet aan om de betekenis een rol te laten spelen. En een andere bekende taalkundige, mevrouw Balk-Smit-Duyzentkunst, probeert zoveel mogelijk te redeneren op basis van de functie van de zinsdelen (de rol die ze spelen in de betekenis van de zin), maar ook zij gebruikt net zo makkelijk pure constructie-argumenten om bijvoorbeeld koppelwerkwoorden te definiëren.


Waarom is dat? Waarom kun je als taal-analyseerder niet buiten het een of het ander? Dat is niet zo moeilijk uit te leggen. Stel je zou een grammaticale analyse willen baseren alleen op de functie van de zinsdelen. Je zegt bijvoorbeeld: het naamwoordelijk gezegde drukt uit dat iemand (of iets) een verschijningsvorm of een eigenschap heeft. Dat is op zichzelf een heldere gedachte, en zolang je alleen maar duidelijke gevallen tegenkomt is er niets aan de hand (en blijft het, eerlijk gezegd, een beetje saai).


Het wordt pas leuk als het lastig wordt. Ongetwijfeld stuit je op gevallen waar je twee kanten op kunt. Bijvoorbeeld Het water is aan het koken. Is dat nou een verschijningsvorm  ("het water is kokend"), of zeg je hier dat het water iets doet ("koken")? En hoe zit het bij in Ik ben aan het werken? Is dat een verschijningsvorm ("ik ben aan het werk") of een actie ("ik werk"). Ja, allebei een beetje.


Als je nu een pure betekenis-taalkundige bent, heb je vrij weinig speelruimte om te argumenteren. Je kunt er diep over nadenken, maar als dat niet helpt kun je er alleen maar nóg dieper over proberen na te denken. Okee, je kunt het voorleggen aan andere mensen, en die zeggen dan iets van: "Ja, maar ik vind het hier toch écht een actie", en iemand anders zegt: "Nee, voor mij is het een verschijningsvorm!".


Daar zit je dan met de gebakken peren! Misschien geef je het dan maar op, en je doet maar wat, of je organiseert een stemming om te zien wat de meeste andere mensen vinden. Of je belt met een professor en als die zegt "Dit is een verschijningsvorm" dan geloof je dat. Maar grammaticale analyse is geen geloof, en het is ook geen democratische bezigheid. Het is een wetenschap waarmee je probeert te achterhalen hoe de wereld in elkaar zit.


Alle taalkundigen laten dus ook constructie-argumenten toe. Het voordeel hiervan is, dat je niet zit vastgepind op één argument. Als een argument in een bepaald voorbeeld problematisch is, zoek dan naar andere argumenten die wél duidelijk zijn.


Een voordeel van deze benadering is dat je kunt zoeken naar onafhankelijke argumentatie. In de discussie over aan het koken zijn is dit daar een voorbeeld van: als je opmerkt dat het aardappelen schillen ook in andere zinnen voorkomt, zonder aan, dan is dat een onafhankelijk argument om te zeggen dat het aardappelen schillen blijkbaar een woordgroep is. Dat argument is onafhankelijk omdat een zin als Het aardappelen schillen is nog niet zo gemakkelijk in principe niks te maken heeft met de constructie aan het aardappelen schillen.


Constructie-argumenten vormen het zout in de pap van de grammatica. De voorraad is onuitputtelijk (iedereen kan steeds nieuwe argumenten verzinnen), ze doen een beroep op je creativiteit, en ze houden het spannend: misschien ligt het beslissende argument wel net om de hoek en ben jij degene die het opspoort!


Al die argumenten zadelen je wel op met een probleem: hoe moet je ze tegen elkaar afwegen? Welk argument is het belangrijkste? Dat is een interessante vraag! Argumenten kunnen elkaar tegenspreken. Als een van de argumenten dan onduidelijk is, kun je het om die reden wegstrepen of minder belangrijk vinden. Anders moet je er één kiezen, maar de andere moet je dan op een andere manier verklaren. Bijvoorbeeld: in aan het koken zijn is één van de argumenten dat koken qua betekenis een werkwoord is. Kies je voor de analyse dat het naamwoordelijk gezegde is, dan moet je aannemen dat koken hier een zelfstandig naamwoord is. Dan moet je wel aannemelijk kunnen maken dat sommige zelfstandige naamwoorden de betekenis van een werkwoord kunnen hebben.


Is dit interessant? Ik dácht het wel! Is het leuk? Nou ja, het ligt er maar aan hoe je het bekijkt. Als je wil leren voetballen, dan zeg je ook niet: ik ga alleen maar trainen op een veld met houten poppetjes want dat is tenminste gemakkelijker. De enige manier om voetballen te leren is om met levende tegenstanders te trainen. Maar misschien hou je niet van voetballen, dat zou kunnen.