Helemaal ernaast

Onder de titel Taal: helemaal geweldig schrijft Lucas Gasthuis deze week een column in de Elsevier. De titel verraadt al waar het stukje over gaat: het bijwoord helemaal. Wat is daarmee aan de hand dan? Wel, het is tegenwoordig populair, omdat het -volgens de columnist- past in onze "emo-cultuur" om hevig te overdrijven. Lekkere quote: "het einde van de overtreffende trappen is nog lang niet in zicht". En, o ja, het is "bijna altijd overbodig". Ook dat nog.


Hoe moet je beginnen om volslagen wartaal te bekritiseren?

Want heel erg veel klopt er niet in dit stukje. Hoe langer ik ernaar kijk, hoe meer ik tot de conclusie kom dat het aan alle kanten fout is. Laat ik als taalprof dan maar beginnen met een van de twee grammaticale termen die in het stukje staan. Voorzover ik me herinner dan, want ik las de column in een kiosk en ik vond het zonde om alleen daarvoor een heel tijdschrift aan te schaffen. Er zou sprake zijn van "overtreffende trappen". Hoezo overtreffende trappen?


Voor degene die het niet weet: overtreffende trap is een grammaticale term, een technische term, in het Nederlands voor een bijvoeglijk naamwoord met de uitgang -st(e): grootste, beste, oudste. Daarvan is hier natuurlijk geen sprake. Helemaal geweldig is helemaal geen overtreffende trap. Het versterkende bijwoord (tweede grammaticale term, die overigens wel goed gebruikt wordt) helemaal doet wat die term al zegt: het versterkt het woord geweldig.


Waarom mag dat niet, een woord als geweldig versterken? Waarom moet daarover geschamperd worden? Ik begrijp dat niet. Is het niet meer belangrijk om te laten weten hoe je over dingen denkt, wat je gevoelens zijn? De columnist geeft de indruk een uitwas aan de kaak te stellen, maar in feite pleit hij voor verschraling. En daarbij: mogen andere versterkende bijwoorden dan ook niet meer? Die bestaan anders al eeuwen!


Maar is het dan niet overdreven om geweldig te versterken? Dat is toch al zelf een woord dat sterke gevoelens uitdrukt? Is dat dan niet toch een teken van een "hyper-emotionele cultuur" dat we onze sterkste woorden ook nog eens gaan versterken? Je kunt het wel met veel zekerheid beweren, maar ik geloof daar niets van.


Als je maar een heel klein beetje van taalgeschiedenis weet, dan weet je dat sterke woorden na verloop van tijd een beetje "slijten". Vreselijk is na een halve eeuw lang niet meer zo vreselijk, geweldig is niet meer zo geweldig, en zelfs optimaal wordt op den duur niet meer zo optimaal als het letterlijk was.


Dat kun je erg vinden, maar zo gaat het al eeuwen en het zou gek zijn als het ineens anders ging. Hevige woorden vervlakken. Maar gelukkig, de taal heeft versterkende bijwoorden tot haar beschikking, zoals zeer, erg, helemaal, totaal, uiterst, en nog een paar, waarvan er altijd wel eentje in de mode is. Ook al zoiets waar een beetje taalkundige een geeuw niet bij kan onderdrukken.


Met behulp van versterkende bijwoorden kun je die vervlakte bijvoeglijke naamwoorden  weer wat opkrikken tot het oorspronkelijke niveau. Volgens mij is er dan ook absoluut (hee, dat is er ook een!) geen sprake van overdrijving, er wordt geen hogere graad bereikt dan de oorspronkelijke betekenis.


Maar hoe zit het dan met helemaal gratis, dat de columnist na "oppervlakkige bestudering van de Volkskrant op een willekeurige maandagmorgen" had gevonden? Gratis is toch gratis? Dat versterkende bijwoord helemaal is toch overbodig dan? Ook dat lijkt me onzin.


Waarom zou een taalgebruiker een overbodig woordje toevoegen bij een woord als gratis? Wat heeft dat voor functie? Als je gratis als een absoluut begrip ziet, kan iets inderdaad niet meer gratis zijn dan gratis. De conclusie moet dan ook zijn: blijkbaar ziet de taalgebruiker gratis niet meer als een absoluut begrip.


Dat zouden ze bij de Elsevier toch moeten snappen, zou je zo denken. De doelgroep van de Elsevier ligt dacht ik in het bedrijfsleven, waar gratis vaak betekent dat je weliswaar voor een bepaald product niets hoeft te betalen, maar wel vast zit aan iets anders, zoals een ander product, of een contract waarmee je jezelf verplicht om iedere maand automatisch tientallen euro's voor een abonnement over te schrijven of je ziel verkoopt aan de duivel, ik zeg maar wat. In die context lijkt me helemaal gratis bedoeld om aan te geven dat er ook echt (maar dan ook echt) helemaal niets aan vast zit. En ik wil best aannemen dat dat vaak een reclameleugen is, maar dat is gratis ook al. Het punt is dat helemaal gratis wel degelijk op een nuttige manier verschilt van gratis.


Ook al is de hele column taalkundige bagger, dit soort stukjes zijn enorm populair. Waarom? Geen idee. Vinden we het leuk om mensen uit te lachen om hun taalgebruik? Voelen we ons "betrapt" doordat we het idee hebben dat de columnist ons "een spiegel voorhoudt" als hij ons gebruik van het woordje helemaal (want iedereen gebruikt dat woordje) uitlegt als aanstellerij? Juichen we het toe dat iemand de "oververhitting" van onze maatschappij "een halt toeroept"? Ik weet het niet. Maar wat ik wel weet is: als we allemaal wat meer wisten van grammatica, dan konden we ook lachen om deze onzin.