Ze bakken er weer niets van

Paniek! Op 31 juli 2006 werd de noodklok geluid over de taalbeheersing van de Nederlanders. "Taalbeheersing Nederlanders belabberd", kopten de meeste kranten elkaar na. Van de Metro tot de NRC, van nu.nl tot Tubantia, ze waren het roerend eens: het is droevig gesteld met de taalbeheersing van de Nederlanders.


De Taalprof ziet dat alles hoofdschuddend aan. Er is in ieder geval één ding belabberd, en dat is de berichtgeving in deze kwestie. Want eigenlijk is het een hoax.

De veroorzakers zijn twee Nijmeegse communicatiewetenschappers, Bert van Onna en Carel Jansen, die onderzoek hebben gedaan naar het zelfbeeld dat mensen van zichzelf hebben wat betreft hun taalbeheersing. Die taalbeheersing, die kun je meten (daar zitten op zijn zachtst gezegd ook wel wat haken en ogen aan) en in een code uitdrukken. Die codes lopen van A1 (beginnersniveau) via A2, B1, B2, en C1 tot C2 (vergevorderd). Het resultaat van zo'n meting kun je vergelijken met de inschatting die mensen van zichzelf maken, en dan krijg je een idee over hun "zelfbeeld".

Het rapport over dit onderzoek kun je downloaden van de site van Jansen. Ik weet niet of ik dat zou aanraden, want het is natuurlijk wetenschappelijk proza, en laten we wel wezen, als de taalbeheersing van de Nederlanders zo belabberd is, dan is het natuurlijk uiterst onwaarschijnlijk dat net deze twee onderzoekers heel hoog scoren. Maar de Taalprof heeft het uiteraard wél allemaal bestudeerd.


Kort gezegd blijken uit dit rapport twee dingen: Nederlanders schatten hun taalbeheersing hoger in dan andere Europeanen, of het nou om de eigen taal gaat of om andere Europese talen. En de gemiddelde taalbeheersing van de Nederlanders blijkt juist lager te zijn dan die van hun Europese medeburgers.


Nergens in het rapport wordt de term belabberd gebezigd, en zelfs de neutralere term slecht kan niet worden waargenomen. Het is allemaal van een voorzichtige wetenschappelijkheid, met als opperste uitbarsting van emotie de laatste zin: Vooralsnog geven de uitkomsten van dit eerste onderzoek naar de werkelijke en ingeschatte taalvaardigheden in Nederlandse organisaties weinig aanleiding tot gerustheid over de taalvaardigheden waarover Nederlanders anno 2006 beschikken. Geen zin van niveau C2, zou ik denken, maar blijkbaar door de journalisten van het ANP aangegrepen voor een stevige kop, waarschijnlijk omdat ze zich door de rest van het rapport nauwelijks heen konden worstelen (waardoor het rapport zichzelf weer eens bevestigde). Vooral dat anno 2006 is in die laatste zin een subtiele formulering, die gewoonlijk gebezigd wordt in verontwaardigde aanklachten tegen vreselijke misstanden.


De taalprof wil daar twee opmerkingen bij maken (los van wat hij al tussen de regels heeft gezegd). Ten eerste: Zelfoverschatting, is dat slecht, of juist goed? Alle deskundigen zijn het erover eens dat je een taal, en zeker een tweede taal, alleen maar goed kunt leren door hem vaak te gebruiken. Het ergste wat je daarbij kan overkomen is dat je denkt dat je er niks van kunt en daardoor je mond houdt. Dan kun je beter jezelf een beetje overschatten waardoor je vaker geneigd bent om met jan en alleman te converseren. Dus die zelfoverschatting, vooral houden zo! Alleen maar positief!


En ten tweede: hoe zit het met die taalbeheersing van de eigen taal nou precies? Wat zou je moeten verwachten? Het zal toch niet zo zijn dat je verwacht dat iedereen, ongeacht leeftijd of opleiding in de eigen taal niveau C2 haalt? Enige spreiding moet er wel in zitten, zou je zeggen. Misschien mag je gemiddeld B2 verwachten ("zelfstandige gebruiker: kan zo vlot en spontaan communiceren dat interactie met moedertaalsprekers voor geen van beide partijen lastig is"). Het niveau daaronder (B1: "op weg naar zelfstandigheid") zal toch ook nog wel vaak voorkomen, en het niveau daar net boven (C1: "effectief operationeel gebruiker") is misschien voor de meeste mensen te hoog gegrepen. Ik heb geen idee wat dat betekent, "effectief operationeel gebruiker", maar in ieder geval wordt er gesproken over "academische doelen" dus dat mag je eigenlijk alleen van hoger opgeleiden verwachten.


Hoe scoren die 293 proefpersonen dan gemiddeld voor het Nederlands? Voor lezen 65% B2 en 24% B1, voor schrijven 52% B2 en 35% B1 (dat is ook lastiger), en voor luisteren 59% B2 en 30% B1. Meer dan 85% valt binnen niveau B1 en B2, waarom verbaast me dat niet? Ik weet niet wat er in andere Europese landen gemiddeld voor genieën wonen, maar ik zou het wantrouwen als de score veel hoger was.


In het rapport staat ook een uitsplitsing naar leeftijd en opleidingsniveau, maar er staat niet bij of dat de globale resultaten betreft (dus inclusief de beheersing van de vreemde talen), of alleen de moedertaalbeheersing (ik denk het eerste). Maar los daarvan, hoe zit dat in elkaar? Van de hoger opgeleiden scoort 50% B2, 18% C1 en 26% B1. Dus laten we zeggen 94% zit in B2 en aangrenzend niveau. Bij de middelhoog opgeleiden (mbo/havo/vwo) zit 47% in B1, en 96% in B1 en aangrenzend niveau. En bij de lager opgeleiden is het nog een niveau lager. Daar zit 50% in A2, en 93% in A2 en aangrenzende niveau's, waarbij ik nog aanteken dat nog altijd 41% in B1 zit, en dus maar 2% in A1.


Voor wie het duizelt, met al die getallen: van de hoger opgeleiden scoort 94% rond B2, van de middelhoog opgeleiden scoort 96% rond B1 en de lager opgeleiden zitten voor 93% op de rand van A2 en B1. Is dat slecht? Ik zou werkelijk niet weten hoe dat veel anders zou kunnen liggen.


Zo belabberd lijkt het dus allemaal niet. En daar komt nog een gedachte bij, die ik eigenlijk van een communicatiewetenschapper wel verwacht zou hebben: de meest efficiënte communicatie krijg je, als je je aanpast aan het gemiddelde niveau. In dat licht bezien heeft het weinig zin om bijvoorbeeld je woordenschat uit te breiden met woorden die alleen in een academische of gespecialiseerde omgeving gebruikt worden, als dat niet de omgeving is waarin je normaal gesproken verkeert. Het kan dus niet de bedoeling zijn dat we allemaal proberen C2 te halen. Daar is een efficiënte communicatie niet bij gebaat.


Dat wordt nog maar eens geïllustreerd door de hele berichtgeving rond dit onderzoek. Het wordt allemaal met academische precisie uitgesponnen (dat zal best C1 zijn), maar voor de krant moet het worden vertaald naar B2 of B1. Dan wil je nog wel eens een subtiele en voorzichtige formulering kernachtig samenvatten in één woord. Belabberd.