maandag 24 juli 2006

Praten in hulpwerkwoorden



"Ik moet heel erg."
"Nou dan ga je toch?"
"Mag ik?"
"Doe maar!"
"Ik kan niet goed"
"Kun je niet of durf je niet?"
"Laat me nou!"
"Of wil je soms niet?"
"Ja nou hoef ik al niet meer!"
"Waarom zou je ook?"
"Nee, ik ben al geweest."


Deze conversatie is vanuit een grammaticaal oogpunt opmerkelijk. Alle werkwoorden zijn namelijk eigenlijk hulpwerkwoorden. Dat wordt echter niet door alle grammaticaboeken erkend.

Er is een principe in de zinsontleding dat zegt: elke volledige zin bevat een zelfstandig werkwoord of een koppelwerkwoord. Daar kunnen hulpwerkwoorden bij staan, maar het centrale werkwoord in de zin is ofwel koppelwerkwoord (als de zin naamwoordelijk is), ofwel zelfstandig werkwoord (als het een werkwoordelijke zin betreft). Hulpwerkwoorden kun je een voor een wegstrepen, en uiteindelijk hou je het centrale werkwoord over.

Nou zijn er een paar gevallen waarin je een zelfstandig werkwoord kunt weglaten als er een hulpwerkwoord bij staat. Dat zijn bijzondere gevallen. Ze zijn beperkt tot een kleine groep hulpwerkwoorden en zelfstandige werkwoorden, en soms moet er ook nog aan andere voorwaarden voldaan zijn.


Het bekendste voorbeeld van zo'n weglating is het koppelwerkwoord zijn als er een hulpwerkwoord lijken, blijken, schijnen bij staat. In plaats van Zij lijkt me aardig te zijn zeg je net zo makkelijk Zij lijkt me aardig. Probleem! Want in die laatste zin staat alleen nog maar een hulpwerkwoord. De klassieke zinsontleding lost dit probleem op door te zeggen dat de "koppelwerkwoordfunctie" dan overgaat op het hulpwerkwoord, dat dan zelf benoemd wordt als een koppelwerkwoord. Lijkt is in die laatste zin dus koppelwerkwoord omdat er anders alleen maar een hulpwerkwoord in de zin zou staan.


Je zou ook kunnen zeggen: waarom accepteren we niet dat er zinnen zijn waar het centrale werkwoord is weggelaten? Dat komt wel vaker voor, zo laat het bovenstaande gesprekje ons zien. Werkwoorden die een beweging in een bepaalde richting uitdrukken (in bovenstaande gevallen zelfs in de taboesfeer) kunnen worden weggelaten als er een modaal hulpwerkwoord bij staat (moeten, mogen, willen, kunnen, hoeven, laten, en misschien moet je durven ook wel meerekenen al is dat niet gebruikelijk). Bij zogeheten aspectuele hulpwerkwoorden (gaan en komen) kun je ook gemakkelijk een zelfstandig werkwoord weglaten, en het modale hulpwerkwoord zullen komt in een paar losse uitdrukkingen (Waarom zou je? Ik zal je! Je zou ze toch ook!) ook zonder ander werkwoord voor.


Doen is een apart hulpwerkwoord dat alleen in speciale constructies voorkomt (Klieren doe je maar thuis!), en dat meer het karakter heeft van een jokerwerkwoord, dat voor van alles en nog wat kan worden ingezet. Het is moeilijk te zeggen of het in Doe maar! staat voor een hulpwerkwoord of voor een zelfstandig werkwoord, maar ik denk dat het eigenlijk altijd hulpwerkwoord is (dat is een gewaagde veronderstelling, maar daarover een andere keer!).


En dat laatste voorbeeld? Ik ben al geweest? Is geweest niet een koppelwerkwoord in die zin? Nee hoor. Geweest is hier het voltooid deelwoord van het aspectuele hulpwerkwoord zijn als in Wij zijn even fitnessen. Als het centrale werkwoord blijft staan, verschijnt dit hulpwerkwoord in de voltooide tijd als het unieke werkwoord wezen: wij zijn even wezen fitnessen. Maar als het centrale werkwoord (hier: fitnessen) wordt weggelaten, vertoont het zich in zijn ware gedaante: O ja? Nou, wij zijn al geweest.

24 opmerkingen:

  1. Volgens mij is "geweest" in de zin "Ik ben al geweest" een zelfstandig werkwoord. Als je zegt: "Ik ben thuis", dan betekent het werkwoord zijn hier zich bevinden. In die betekenis is zijn dus een zelfstandig werkwoord. Als je zegt:"ik ben al geweest", zeg je dus eigenlijk dat je je ergens al bevonden hebt. Geweest is dan geen hulpwerkwoord.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @Constanter: begrijp ik het goed dat jij stelt dat "ik ben al geweest" eigenlijk betekent "ik heb me daar al bevonden", met weglating van "daar"? Het probleem is dat dat een rare betekenis is in dit gesprekje, en dat die weglating van "daar" nergens anders voorkomt. In dit gesprek betekent "ik ben al geweest" toch "ik ben al wezen [vul hier een taboewerkwoord in]"?
    Als je "geweest" beschouwt als hulpwerkwoord valt de weglating van het zelfstandige werkwoord mooi samen met de andere weglatingen die ik hier noem.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. @Constanter: zou je hetzelfde zeggen in de zin "Jullie moeten nog hardlopen maar wij zijn al geweest"? Dat kun je toch niet veranderen in "Jullie moeten nog hardlopen maar wij hebben ons daar al bevonden."?

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Volgens mij kun je dat niet zeggen. Je zou moeten zeggen:"Jullie moeten nog hardlopen, maar wij hebben dat al gedaan." "Wij zijn al geweest" veronderstelt naar mijn mening een plaatsaanduiding. In de streek waar ik geboren ben (Gelderse vallei) is het gebruikelijk om te zeggen: "Ik ben al wezen hardlopen" (hoewel velen daar niet erg sportief zijn ;-) De zin "Ik ben al geweest" kun je daarvoor niet in de plaats zetten. Dan moet je zeggen: "Ik heb al hardgelopen." Ik ben benieuwd anderen mijn mening delen.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @Constanter: ik ben het met je eens dat er in "wij zijn al geweest" iets van een plaats ontbreekt. Ik denk echter dat dat niet zozeer een plaats is als wel een richting. "Wij zijn al geweest" houdt in dat wij nu terug zijn van een plaats waar we naartoe gegaan zijn.
    Het weglaten van het zelfstandige werkwoord bij zinnen waarin zo'n richting wordt uitgedrukt is een algemeen verschijnsel, zoals "ik moet nog naar de bakker (gaan)", "dit papiertje kan wel weg (gegooid worden)".
    Als je kunt zeggen "Ik ben al wezen hardlopen", kun je dat dan ook omdraaien tot "Hardlopen, dat ben ik al geweest"?

    BeantwoordenVerwijderen
  6. lilian vorenhout3 augustus 2006 om 17:41

    gezien het feit dat ik al heb toegegeven heb dat ik voor c3 ga kan ik nu niet meer verklaren dat hardlopersgewoon doodlopers zijn. hoogvliegers misschien minder. afz. lil.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 04:46

    ik probeer mijn zoon van 9 uit te leggen wat een wederkerend voornaamwoord is, is het niet de essentie van de grammatica om iets gecompliceerds in eenvoudsvorm over te dragen alszijnde een begrijpelijk geheel? afz. lil

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @lilian: nee dat is niet zo. Je kunt proberen de grammatica eenvoudig uit te leggen, maar als het ingewikkeld is, is het ingewikkeld. Je kunt de grammatica niet zomaar veranderen in iets eenvoudigs.
    Wat een wederkerend voornaamwoord is, probeer in uit te leggen in deze log: http://taalprof.web-log.nl/taalprof/2006/07/het_boemerangvo.html
    Is dat te moeilijk? Vertel eens waar je afhaakt dan.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 05:09

    he taalprof ben je undercover of is dit je pseudoniem,of ben je een internetionale grammaspion heeft u nog vragen? afze. lilian zoonz ,aaron lils zoon

    BeantwoordenVerwijderen
  10. @aaron: tja, hoe kan ik daar nou op antwoorden? Zou je het geloven als ik zei dat ik dat allemaal NIET ben?

    BeantwoordenVerwijderen
  11. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 05:21

    prof ik laat me niet zomaar uit het veld slaan, hoezo is dit te moeilijk en hoezo afhaken?als meester Dirk het mijn zoon kan uitleggen waarom zouden wij dat dan niet kunnen? iets gecompliceerds niet te vereenvoudigen? resumeren is ook een vak.

    BeantwoordenVerwijderen
  12. @lilian: wacht even, nou begrijpen we elkaar verkeerd geloof ik. Jij had het erover dat je je zoon het wederkerend voornaamwoord probeerde uit te leggen. Daaruit begreep ik dat je dat moeilijk vond. Dus verwees ik naar een ander stukje daarover, en ik vroeg of je dat soms te moeilijk vond. Als je dat stukje niet te moeilijk vindt, of als je het zelf prima kunt uitleggen, zoveel te beter!
    Ik weet niet of meester Dirk het duidelijker kan uitleggen, maar als dat zo is, moeten er vooral meer meesters Dirk komen! Dan hoeft de Taalprof niet te hulp te schieten.

    BeantwoordenVerwijderen
  13. @lilian: wat jij zei, "iets gecompliceerds begrijpelijk maken", dat is niet de essentie van grammatica, dat is de essentie van uitleggen.

    BeantwoordenVerwijderen
  14. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 05:34

    is resumeren niet met dubbel m ? toch een klein beetje onzekerheidis het echt niet mogelijk mij gewoon gelijk te geven of ben ik nu een betweter gezien mijn geboortejaar 1962 kan ik me vaag herinneren dat er bepaalde politici er een zaak van maakte de dingen zo simpel mogelijk te houden ook de artsenij is steeds vaker het principe van de vereenvoudiging gaan hanteren .dit betekent overigens niet dat we te makkelijk over ingewikkelde zaken kunnen denken.

    BeantwoordenVerwijderen
  15. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 05:43

    geachte taalprof. niet zo ongeduldig, meester Dirk is ook lief and so are you.!maar om op je negende al spelend met taal op zulke vragen te komen vind ik inventief gebruik van de Grammatica soms heeft uitleggen geen zin, maar waar leggen we de nuance? liefs van lillith

    BeantwoordenVerwijderen
  16. @lilian: ik wil je best gelijk geven hoor, maar ik ben een beetje het zicht kwijt op waar je dan gelijk in zou hebben. Kun je nog even herhalen waar je graag gelijk in hebt?
    Laat ik in ieder geval onderschrijven dat ik het geweldig vind dat je zoontje van 9 jaar uit zichzelf (!) wil weten wat een wederkerend voornaamwoord is.

    BeantwoordenVerwijderen
  17. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 06:09

    ik kan me moeilijk voorstellen dat het woord "boemerang" tot betere uitleg of begrip leidt dan "wederkerend" misschien in australie, misschien een tekortkoming mijnerzijds.valt het jou ook op hoe vaak ik een wederkerend voornaamwoord hanteer in mijn reacties , misschien een diepliggende psychologische oorzaak?

    BeantwoordenVerwijderen
  18. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 06:21

    min zoon vraagt zichzelf niet af wat een wederkerend voornaamwoord is , mijn zoon vraagt zich af wat voor gekken zich in de zomervakantie nog met taal en rekenen bezighouden en probeer hem op een leuke manier bij te brengen dat je met taal kan spelen.Waarwil ik gelijk in krijgen? ik concludeer dat c3 te maken kan hebben met een kwestie van voertaal. afz. lil

    BeantwoordenVerwijderen
  19. @lilian: In al je reacties op deze log gebruik je precies 3 wederkerende voornaamwoorden, maar in de allerlaatste nog 3 erbij (als ik het allemaal goed tel). Misschien een leuke zomerpuzzel om ze allemaal op te sporen?
    Je vindt dat c3 te maken kan hebben met voertaal. Daar kun je van mij best gelijk in krijgen, want ik weet niet wat c3 is, dus ik heb ook geen flauw idee of dat wel of niet iets met voertaal te maken zou kunnen hebben.

    BeantwoordenVerwijderen
  20. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 06:51

    onderwerp: tussen de regels lezen of luisteren. dit heeft alles met ondertonen te maken, zodra ik ze bemerk begin ik af te gaan , maarzoek ik altijd de fout bij mezelf,grote vraag waar ben ik onduidelijk?ben ik weer het zoveelste moedertje dat vindt dat haar kind het geen moet doen dat zijzelf heeft nagelaten. natuurlijk de nieuwe versie drop-outmoeder met geniaal braaf kind die zijn huiswerk in de zomervakantie maakt omdat mammie daarom vraagt.Maar neen niets van dit alles, wat dan, een geniaale moeder met een drop-out kind misschien? nee zo dramatisch wil ik het nou ook niet stellen maar wel de vraag waar en wie schreef : mijn werken is spelen een klein tipje van de sluier: het staat genoteerd in de Camera obscura. was geschreven:lilian

    BeantwoordenVerwijderen
  21. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 06:58

    m.a.w. prof, jongen ga spelen. geb. wijs. afz. lillithvorenhout-devries@hotmail.com

    BeantwoordenVerwijderen
  22. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 07:03

    want niets baart hem zoveel ongemak,als stuiters die te water gaan of ballen op een dak sorry prof, geen kouwe ...

    BeantwoordenVerwijderen
  23. @lilian: "mijn leren is spelen" is van Hiƫronymus van Alphen. Maar buiten spelen kan inderdaad geen kwaad geloof ik. Lees anders ook nog http://taalprof.web-log.nl/taalprof/2006/08/je_bent_negen_j.html
    (ik doe ook verzoekjes).

    BeantwoordenVerwijderen
  24. lilian vorenhout4 augustus 2006 om 07:32

    geloof me confrere, ik voelde me ook zo miserabel om toe te geven niet te weten wat een hoax was. { ben je ze echt allemaal gaan tellen} wat een waarachtige aandacht mijn compliment de vraag was misschien fout, het antwoord correct. ik weet het niet.

    BeantwoordenVerwijderen