De taalprof legt zijn methode uit

Je hebt net de nieuwe CD van Marco Borsato voor je verjaardag gekregen. Je vriendje komt op bezoek en zegt: "Hee, dat is mijn CD!". Wat betekent dat? Dat is nogal makkelijk: het betekent dat hij vindt dat die CD zijn eigendom is. Hij denkt misschien dat jij hem hebt geleend, of gestolen, in ieder geval, hij gebruikt het woordje mijn in zijn "bezittelijke" betekenis.

Dit is waarschijnlijk de reden dat het woordje mijn hier benoemd moet worden als een bezittelijk voornaamwoord. Maar nu krijg je ineens Marco Borsato zelf op bezoek. Die komt je kamer binnen, ziet die CD liggen, en zegt: "Hee, dat is mijn CD!" Wat denk je nu?


Behalve dat je misschien in je zenuwen vergeet om om een handtekening te vragen, komt het waarschijnlijk geen moment bij je op dat Marco bedoelt dat die CD zijn eigendom is. Hij bedoelt waarschijnlijk: dat is een CD waarop liedjes staan die ik gezongen heb. Toch heet mijn daar nog steeds een bezittelijk voornaamwoord. Waarom? In ieder geval niet vanwege de "bezittelijke" betekenis!


Het wordt nog gekker, want nu verschijnt ook nog de producer van de CD van Marco Borsato op je kamer. Die komt binnen, ziet Marco met die CD in zijn handen staan en zegt: "Hee, is dat niet mijn CD?" Wat bedoelt die producer nou weer? Waarschijnlijk dat het een CD is die hij geproduceerd heeft, niet dat hij hem heeft volgezongen, of dat het zijn eigendom is.


Dan komt je tante naar boven, die al dat volk op je kamer maar verdacht vindt. Zij overziet het hele gezelschap, ziet Marco en zijn producer met die CD in hun handen, die jij nota bene van haar gekregen hebt, en ze zegt: "Zeg, is dat niet mijn CD?" Ook zij gebruikt het bezittelijk voornaamwoord mijn niet in een echte "bezittelijke" betekenis, en al evenmin bedoelt ze dat zij hem heeft volgezongen (je moet er even niet aan denken), of dat zij die CD geproduceerd heeft. Nee, zij bedoelt: dat is de CD die ik gekocht heb en aan jou voor je verjaardag heb gegeven. Voor altijd "Mijn CD", als je dat maar weet!


Het woord bezittelijk in de term bezittelijk voornaamwoord heeft dus maar bitter weinig met de betekenis "bezittelijk" te maken. Het is een oude term, uitgevonden door taalkundigen die vonden dat die "bezittelijkheid" een soort basisbetekenis van het bezittelijk voornaamwoord was. En daar zitten we nu maar mee opgescheept.


In feite is het bezittelijk voornaamwoord niets meer of minder dan een soort bijvoeglijke vorm van het persoonlijk voornaamwoord: mijn hoort bij ik, zijn hoort bij hij, haar hoort bij zij, enzovoorts. Mijn CD is De CD van mij, en in die woordgroep kan van bijna alles betekenen. Vrijwel elke relatie tussen ik en die CD kun je uitdrukken met van (en dus met het bezittelijk voornaamwoord mijn).


Soms ligt een bepaalde betekenis wel voor de hand. Mijn CD, zonder enige verdere informatie over wie het zegt, of in welke situatie, duidt inderdaad waarschijnlijk op een bezittelijke relatie, en heb je het over mijn vader, dan gaat het heel waarschijnlijk over een familierelatie, al kun je je voorstellen dat de ene toneelspeler tegen de andere zegt: Mijn vader was overtuigender dan die van jou, hiermee bedoelend dat hij de rol van vader overtuigender speelde dan de ander. Of  twee kinderen tekenen hun vader en zeggen mijn vader is mooier. Dan bedoelen ze "de vader die ik getekend heb". Je kunt werkelijk bijna alles uitdrukken met een bezittelijk voornaamwoord.


Het bezittelijk voornaamwoord is dus de bijvoeglijke vorm van het persoonlijke voornaamwoord. Het staat in het Nederlands vrijwel altijd bij een zelfstandig naamwoord (mijn CD, mijn vader), terwijl een persoonlijk voornaamwoord altijd alleen staat. Toch is er één geval waarin je het bezittelijk voornaamwoord zonder zelfstandig naamwoord gebruikt. Dat is als je bijvoorbeeld wil zeggen Mijn vader is slimmer dan jouw vader, en je kort dat in tot Mijn vader is slimmer dan de jouwe. Hier is jouwe niet meer bijvoeglijk (want er staat geen zelfstandig naamwoord bij), maar zelfstandig. Toch is het nog steeds een bezittelijk voornaamwoord, omdat de jouwe eigenlijk maar een afkorting is van jouw vader.


Sommige bezittelijke voornaamwoorden zien er exact hetzelfde uit als hun persoonlijke tegenhangers: jullie bijvoorbeeld, is persoonlijk voornaamwoord in jullie zijn te laat of ik bewonder jullie, maar het is bezittelijk voornaamwoord in jullie vriendjes zijn te laat en ik bewonder jullie werkstuk. Waarom? In die laatste twee voorbeelden wordt het voornaamwoord bijvoeglijk gebruikt en het drukt een relatie uit tussen jullie en die vriendjes of dat werkstuk (in het ene geval een vriendschapsrelatie en in het andere een soort "auteursrelatie").


Dat sommige bezittelijke voornaamwoorden zoveel lijken op persoonlijke voornaamwoorden is op het eerste gezicht wel lastig, vooral als je ze probeert te leren door domweg de rijtjes van buiten te leren (of nog erger, met ezelsbruggetjes). Als je snapt hoe die benoeming in elkaar zit en waarom persoonlijke voornaamwoorden persoonlijk zijn en bezittelijke voornaamwoorden bezittelijk, dan wordt het een stuk makkelijker.