Een bijzondere woordsoort

Wat maakt het voornaamwoord tot een bijzondere woordsoort? Alles, eigenlijk. In deze log werd al opgemerkt dat het voornaamwoord interessant is omdat het betekenisarm is. Daardoor kun je in voornaamwoorden de kleinste betekeniseenheden in de taal in levende lijve aan het werk zien. Maar er is nog veel meer.

Om te beginnen is het voornaamwoord een gesloten woordklasse. Simpel gezegd: er zijn er niet zo veel van, en er komt er haast nooit eentje bij. Zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, werkwoorden, daarvan staan er tienduizenden in een gemiddeld woordenboek. Maar een knappe jongen die honderd voornaamwoorden kan opsommen. Dan moet je heel soepel tellen, en alles meerekenen wat ook maar in de verste verten een beetje op een voornaamwoord lijkt.


In schoolgrammatica (en ook in heel wat minder geleerde publicaties) lees je vaak dat het voornaamwoord zo heet omdat het in plaats van (= "voor") naamwoorden staat. Het voornaamwoord "staat voor" het zelfstandig naamwoord of het bijvoeglijk naamwoord. Dat is allemaal leuk en aardig, maar wat schiet je daar nou mee op? En klopt dat wel? Voor welk naamwoord staat bijvoorbeeld ik dan? De spreker? Mijn persoon? Maar dat zijn telkens twee woorden! Eigenlijk klopt die hele bewering dus niet echt.


Het probleem is dat die term voornaamwoord duizenden jaren geleden bedacht is door taalkundigen, die voornamelijk het Latijn voor ogen hadden (die noemden de woordsoort pronomina, wat we in het Nederlands domweg letterlijk vertaald hebben). En die taalkundigen waren best slimme jongens (in tegenstelling tot vandaag waren er toen weinig vrouwelijke taalkundigen), maar ze wisten echt nog niet zoveel van taal als wij nu. Niet omdat ze dommer waren, maar omdat het taalkundige onderzoek de afgelopen tweeduizend jaar heus wel vooruitgang heeft geboekt. Maar goed, daardoor zitten we opgescheept met een term die uitdrukt hoe men daar tweeduizend jaar geleden over dacht. En omdat voornaamwoorden vooral in de laatste eeuw heel erg veel aandacht hebben gekregen, is daar nu veel meer over bekend.


Het belangrijkste wat voornaamwoorden onderscheidt van andere woorden is de manier waarop ze verwijzen. Met voornaamwoorden kun je mensen, dieren of dingen aanwijzen, of je kunt het daarover hebben zonder dat je andere eigenschappen noemt. Andere woorden hebben dat niet. Een woord als minister-president verwijst niet naar een persoon, maar naar een eigenschap, een beroep. Wil je het over een persoon hebben, dan moet daar op zijn minst een lidwoord bij (de minister-president). Een voornaamwoord heeft dat allemaal niet nodig. Met hij, hem of die kun je het over dezelfde persoon hebben, zonder dat je erbij zegt wat zijn beroep is. Hooguit drukt het woord hij uit dat de betreffende persoon een man is.


Voornaamwoorden zijn dus betekenisarme verwijswoorden, voor als je niet telkens een hele woordgroep wilt gebruiken om over iemand of iets te praten. Handige afkortingen die de dagelijkse gesprekken een stuk korter maken. Een soort SMS-taal uit de oertijd, zou je kunnen zeggen.

Betekenisarm, dat betekent: met weinig betekenis. Het simpelste voornaamwoord is een woord dat naar een concreet iets of naar een specifieke persoon verwijst. Jij, ik, hun, veel minder betekenis kun je niet hebben. Dat is het persoonlijk voornaamwoord. Je kunt iets of iemand ook meer precies aanwijzen, met het betekeniselement "dichtbij" of "veraf". Dan heb je het aanwijzend voornaamwoord. Of je kunt het voornaamwoord als een soort bijvoeglijk naamwoord gebruiken (jouw, mijn), waardoor je het bezittelijk voornaamwoord krijgt (weer zo'n foute term). Of je gebruikt het voornaamwoord om iemand of iets te introduceren in het gesprek, zodat je daar later naar kunt verwijzen (iemand, iets). Dan heb je het onbepaald voornaamwoord. Je kunt die verwijzing ook "bevragen". Dat betekent dat je vraagt naar een verwijzing (wie?, wat?). Allemaal heel kleine variaties op het betekenisarme verwijswoord.


Het meest bijzondere voornaamwoord in het Nederlands is het betrekkelijk voornaamwoord. Ook dat is een soort jokerteken, dat in bijvoeglijke bijzinnen (bijzinnen die bij een zelfstandig naamwoord staan) de link legt met het zelfstandig naamwoord (de speler die de bal heeft). Zeer bijzonder, met hele rare eigenschappen in het Nederlands.

In de komende logs zal ik al deze voornaamwoorden eens onder de loep nemen. Ze zijn allemaal in hun soort vreselijk interessant, en er valt veel meer over te vertellen dan je gewoonlijk hoort.


Één bijzonderheid van het voornaamwoord heb ik nog niet verteld: eigenlijk is het voornaamwoord geen echte woordsoort. Van een los woord kun je gewoonlijk wel zeggen of het een werkwoord is, of een voegwoord, of een bijwoord. Maar voornaamwoorden, die kun je alleen maar goed herkennen als je ze als zinsdelen bekijkt. Je moet weten wat voor rol ze spelen in de zin om ze goed te kunnen benoemen. Ook dat is iets wat andere woordsoorten niet hebben. Ja, het voornaamwoord is een bijzondere woordsoort!