Praten in hulpwerkwoorden

"Ik moet heel erg."
"Nou dan ga je toch?"
"Mag ik?"
"Doe maar!"
"Ik kan niet goed"
"Kun je niet of durf je niet?"
"Laat me nou!"
"Of wil je soms niet?"
"Ja nou hoef ik al niet meer!"
"Waarom zou je ook?"
"Nee, ik ben al geweest."


Deze conversatie is vanuit een grammaticaal oogpunt opmerkelijk. Alle werkwoorden zijn namelijk eigenlijk hulpwerkwoorden. Dat wordt echter niet door alle grammaticaboeken erkend.

Er is een principe in de zinsontleding dat zegt: elke volledige zin bevat een zelfstandig werkwoord of een koppelwerkwoord. Daar kunnen hulpwerkwoorden bij staan, maar het centrale werkwoord in de zin is ofwel koppelwerkwoord (als de zin naamwoordelijk is), ofwel zelfstandig werkwoord (als het een werkwoordelijke zin betreft). Hulpwerkwoorden kun je een voor een wegstrepen, en uiteindelijk hou je het centrale werkwoord over.

Nou zijn er een paar gevallen waarin je een zelfstandig werkwoord kunt weglaten als er een hulpwerkwoord bij staat. Dat zijn bijzondere gevallen. Ze zijn beperkt tot een kleine groep hulpwerkwoorden en zelfstandige werkwoorden, en soms moet er ook nog aan andere voorwaarden voldaan zijn.


Het bekendste voorbeeld van zo'n weglating is het koppelwerkwoord zijn als er een hulpwerkwoord lijken, blijken, schijnen bij staat. In plaats van Zij lijkt me aardig te zijn zeg je net zo makkelijk Zij lijkt me aardig. Probleem! Want in die laatste zin staat alleen nog maar een hulpwerkwoord. De klassieke zinsontleding lost dit probleem op door te zeggen dat de "koppelwerkwoordfunctie" dan overgaat op het hulpwerkwoord, dat dan zelf benoemd wordt als een koppelwerkwoord. Lijkt is in die laatste zin dus koppelwerkwoord omdat er anders alleen maar een hulpwerkwoord in de zin zou staan.


Je zou ook kunnen zeggen: waarom accepteren we niet dat er zinnen zijn waar het centrale werkwoord is weggelaten? Dat komt wel vaker voor, zo laat het bovenstaande gesprekje ons zien. Werkwoorden die een beweging in een bepaalde richting uitdrukken (in bovenstaande gevallen zelfs in de taboesfeer) kunnen worden weggelaten als er een modaal hulpwerkwoord bij staat (moeten, mogen, willen, kunnen, hoeven, laten, en misschien moet je durven ook wel meerekenen al is dat niet gebruikelijk). Bij zogeheten aspectuele hulpwerkwoorden (gaan en komen) kun je ook gemakkelijk een zelfstandig werkwoord weglaten, en het modale hulpwerkwoord zullen komt in een paar losse uitdrukkingen (Waarom zou je? Ik zal je! Je zou ze toch ook!) ook zonder ander werkwoord voor.


Doen is een apart hulpwerkwoord dat alleen in speciale constructies voorkomt (Klieren doe je maar thuis!), en dat meer het karakter heeft van een jokerwerkwoord, dat voor van alles en nog wat kan worden ingezet. Het is moeilijk te zeggen of het in Doe maar! staat voor een hulpwerkwoord of voor een zelfstandig werkwoord, maar ik denk dat het eigenlijk altijd hulpwerkwoord is (dat is een gewaagde veronderstelling, maar daarover een andere keer!).


En dat laatste voorbeeld? Ik ben al geweest? Is geweest niet een koppelwerkwoord in die zin? Nee hoor. Geweest is hier het voltooid deelwoord van het aspectuele hulpwerkwoord zijn als in Wij zijn even fitnessen. Als het centrale werkwoord blijft staan, verschijnt dit hulpwerkwoord in de voltooide tijd als het unieke werkwoord wezen: wij zijn even wezen fitnessen. Maar als het centrale werkwoord (hier: fitnessen) wordt weggelaten, vertoont het zich in zijn ware gedaante: O ja? Nou, wij zijn al geweest.