Wat nu weer?

En nou weer even serieus. Geen tijd om tevreden achterover te leunen. Had ik niet al eens gezegd dat het voornaamwoord een bijzondere woordsoort was? Wel, daar hoef ik geen woord van terug te nemen. Ik wijd er ondertussen al een hele serie aan. Eerder had ik het over het persoonlijk voornaamwoord, het bezittelijk voornaamwoord, en zelfs over het wederkerend en het wederkerig voornaamwoord. En nu is het vragend voornaamwoord aan de beurt. Het vragend wat?


Het vragend voornaamwoord. Makkelijker kunnen we het niet maken, zou je zeggen. Maar schijn bedriegt. Want "vragend", wat is dat eigenlijk voor een wonderlijke eigenschap? Alleen voornaamwoorden en bijwoorden kun je vragend maken. Probeer het woord rood maar eens vragend te maken, of rugzak. Dat kan helemaal niet! Ja, je kunt die woorden wel vragend uitspreken, maar het blijven dezelfde woorden. Maar van iemand of die maak je wie, van iets of dat maak je wat, en van die of deze maak je welke. En van zulke maak je wat voor (dit is één woord, ook wel uitgesproken als "waffer"). Vragende voornaamwoorden zijn vragende varianten van gewone voornaamwoorden (in dit geval onbepaalde of aanwijzende voornaamwoorden).

Het vragend maken van een woord, in de zin van echt een andere vorm ervan maken, dat kan verder alleen maar bij bijwoorden. Van zo maak je hoe, van hier of daar maak je waar, van dan of ooit maak je wanneer, enzovoorts. Over al die bijwoorden zijn ook hele verhalen te vertellen (sommige hebben zelfs iets voornaamwoordachtigs), maar daarover een andere keer. Hier verbaas ik me alleen even over het feit dat dat allemaal zomaar kan.


Is dat moeilijk, een vragend voornaamwoord herkennen? Meestal niet. Ze beginnen allemaal met een w (dat is nog eens een ezelsbruggetje!), ze staan meestal vooraan een zin die op een vraagteken eindigt, en het antwoord op de vraag kan (vrijwel) dezelfde zin zijn, maar dan met de niet-vragende variant in plaats van het vragende voornaamwoord. Wie heeft dat gedaan? Die heeft dat gedaan! Welke CD heb je gekocht? Deze CD heb ik gekocht! Wat voor kleren doe je aan? Zulke kleren doe ik aan!


Waarom zei ik nou "Meestal niet"? Omdat het vragend voornaamwoord ook in een zogeheten "afhankelijke vraag" kan staan. Bijvoorbeeld: Ik weet niet wat voor kleren ik aan moet. Hier is geen sprake van een directe vraag (er staat geen vraagteken achter), de vraag zit als het ware "opgesloten" in een andere zin. Eigenlijk staat er Ik weet het antwoord niet op de vraag: "Wat voor kleren doe je aan?".


Het herkennen van afhankelijke vragen is best lastig. Kijk maar eens naar het verschil tussen Wie dat gedaan heeft wil ik niet kennen en Wie dat gedaan heeft wil ik niet weten. Lijkt erg op elkaar, niet? Toch is alleen de tweede een afhankelijke vraag. Er staat: Ik weet het antwoord niet op de vraag: "Wie heeft dat gedaan?". In de eerste zin staat: Iemand heeft dat gedaan, en die persoon wil ik niet kennen.


Is het nu zo belangrijk dat je dat onderscheid kunt aanwijzen? Er is toch in beide gevallen sprake van het woordje wie? Wat maakt het nou uit of je het een vragend noemt en het ander niet? Hm. Daar zit wat in, maar toch voelt iedereen dat verschil wel blijkbaar onbewust aan. Probeer je bij die twee zinnen een bepaling als het onbeklemtoonde toch te zetten, dan voelt iedereen aan dat dat wel kan bij die tweede zin, maar niet bij de eerste. De zin Wie dat toch gedaan heeft wil ik niet weten klinkt prima, maar Wie dat toch gedaan heeft wil ik niet kennen. De laatste zin kun je alleen lezen met een klemtoon op toch, en dan betekent het "desondanks" of zo.


Dat woordje toch (als in Wat heb je toch?) kan blijkbaar alleen bij vraagwoorden gebruikt worden. Waarom? Geen idee. Maar het is wel een wonderlijk feit in ieders taalgevoel. En je kunt het alleen maar beschrijven door gebruik te maken van de term vragend voornaamwoord.