Meer over het meewerkend voorwerp

Dat zit me toch niet helemaal lekker. Probeer ik de onduidelijkheden bij het meewerkend voorwerp weg te nemen, komen er meteen twee, drie reacties van lezers die toch weer problemen zien. En terecht, laat ik dat meteen toegeven.


Als ik mijn antwoorden nog eens even doorlees, zie ik dat ik ook al snel het gevaar loop dat ik in een of andere glibberige redenering terechtkom, zodat je als lezer de indruk moet krijgen: jaja, de taalprof zegt wel dat hij een probleem oplost, maar hij krijgt er aan de andere kant ook weer problemen bij.


Er zit niets anders op: ik zal het nog eenvoudiger moeten maken.

Iedere zin met een werkwoordelijk gezegde verbeeldt een soort toneelstukje. Bij Jan-Peter groet Wouter bijvoorbeeld, daar zie je het meteen voor je. Wat het voor een toneelstukje is, is afhankelijk van het zelfstandige werkwoord: wachten, aanbieden, zeggen, regenen.


Dat toneelstukje kent vaak een aantal "medespelers": personen, of dingen, die een rol spelen in dat toneelstukje. De jongen heeft in het park op zijn blind date gewacht heb je drie medespelers: de jongen, het park en zijn blind date. De jongen is de wachter, het park is de plaats waar het gebeurt, en zijn blind date is de persoon op wie gewacht wordt.


De medespelers, dat zijn de personen en dingen die in de zin genoemd worden. Maar hoe weet je wie welke rol speelt? Soms wordt die rol aangegeven door een voorzetsel: het feit dat het park de plaats is, zie je aan het voorzetsel in.


De rol die de jongen en zijn blind date spelen in het toneelstukje, wordt alleen bepaald door het werkwoord wachten. Er is geen enkel ander woord in de zin dat aan deze zinsdelen een "rol uitdeelt". Ook niet het voorzetsel op! Er bestaat in deze zin een belangrijk verschil tussen in en op:  in zorgt ervoor dat het park de rol van "plaats" speelt, en op heeft alleen maar de functie om te laten zien dat zijn blind date een bepaalde rol bij wachten speelt.


De jongen heeft een bijzondere band met de persoonsvorm. In de bovenstaande zin heeft de jongen, of wat je daarvoor in de plaats zet, hetzelfde getal en dezelfde persoon als het werkwoord heeft. Maar ook die bijzondere band (waardoor de jongen onderwerp van de zin wordt) dient er alleen maar toe om aan te geven welk van de twee rollen de jongen bij wachten vervult: wachter of verwachte.


Dat is een lange inleiding, maar het bovenstaande dient om onderwerp en voorwerpen te onderscheiden van de andere zinsdelen. Onderwerp en voorwerpen krijgen hun rol van het werkwoord, andere zinsdelen krijgen hun rol van voorzetsels, of hebben vanuit hun betekenis al een rol (zoals morgen).


Vanuit die gedachte is hem in ik zei hem dat het 8 uur was een voorwerp, daarover kan geen twijfel bestaan. Hem krijgt zijn rol van zeggen en nergens anders van. Hem is de toegesprokene, en dat is een rol die bij dat werkwoord hoort. Wat voor voorwerp? Geen lijdend voorwerp, want er kan een voorzetsel bij. Geen voorzetselvoorwerp, want er hoeft geen voorzetsel bij. Dus een meewerkend voorwerp (of indirect object, als je de internationale term beter vindt).


Maak je er nu van ik zei tegen hem dat het 8 uur was, dan kan er twijfel ontstaan. De vraag is: speelt hem nu niet alleen de rol van degene op wie iets gericht is, en komt die rol niet van het voorzetsel tegen? Daar is iets voor te zeggen, en dan zou je tegen hem bijwoordelijke bepaling moeten noemen, omdat tegen die rol uitdeelt.

Aan de andere kant: heeft tegen hier wel die betekenis? Deelt tegen hier wel die rol uit, of staat het er maar zo'n beetje bij, net als een voorzetsel bij een voorzetselvoorwerp maar dan weglaatbaar? Ook daar is wel iets voor te zeggen. Je kunt immers tegen hier niet vervangen door de woordenboekomschrijving gericht tot: ik zei gericht tot hem dat het 8 uur was. Dat wijst erop dat tegen hier eigenlijk niet (meer) die "volle" betekenis heeft.


Ik neig ertoe (zoals ik al antwoordde), om hier dan toch tot de ontleding meewerkend voorwerp te besluiten. En dan niet omdat die knoop doorgehakt moet worden, want als taalkundige kan ik heel goed leven met deze onduidelijkheid. Van mij mag je hier ook voor bijwoordelijke bepaling kiezen. Als je maar weet waarom.