Onbekende fout weerlegd

Weer bijna een discussie op de mailinglijst voor leraren Nederlands! En weer kan de taalprof het niet laten om zich ermee te bemoeien. Zelfs als hij zelf niet begrijpt waar het over gaat. Hoe gretig kun je zijn?

Iemand merkt op: "In de Tweede Kamer hoor je politici voortdurend [deze fout] maken: We moeten zorgen dat niet alle moslima's burka's gaan dragen." En nu is de vraag: wat kan deze taalcriticus bedoelen?

Het zal hopelijk niet over de spelling gaan (de officiële spelling prefereert boerka's). Aanvankelijk dacht ik: het zal wel de plaats van het woordje niet zijn (dat zou het meest interessant zijn). Maar later merkte iemand op dat het er waarschijnlijk om gaat dat in deze zin ervoor is weggelaten. Ook dat is aardig gezien, maar lang niet zo leuk.


In de gewraakte zin is de bijzin dat niet alle moslima's boerka's gaan dragen inderdaad een voorzetselvoorwerp bij het werkwoord zorgen (het is zorgen voor iets). Daar is geen speld tussen te krijgen. Dat betekent dat in deze constructie het voorlopig voorzetselvoorwerp ervoor past: we moeten ervoor zorgen dat... Echter, in veel gevallen kun je zo'n voorlopig voorzetselvoorwerp weglaten. Daar zit wel wat variatie in (niet iedereen vindt elke weglating even gelukkig), maar in dit geval zou ik denken dat weglating geen enkel probleem is. Ook Van Dale (14) is die mening toegedaan. De eerste voorbeeldzin bij het woord zorgen luidt: Zorg dat je niet te laat komt. Veel duidelijker kun je het niet hebben.


In veel gevallen leidt weglating van een voorlopig voorzetselvoorwerp zelfs tot een andere constructie. In de negentiende eeuw was het nog wij moeten ernaar trachten om iets te doen.


Maar misschien bedoelde de taalcriticus toch de positie van het woordje niet. Die is inderdaad wel een beetje uitzonderlijk, en geeft aanleiding tot misverstand. Is de betekenis We moeten zorgen dat door niet alle moslima's boerka's gedragen gaan worden, of We moeten zorgen dat het niet zo gaat worden dat alle moslima's boerka's dragen? In grammaticale termen: is niet een bijwoordelijke bepaling binnen de woordgroep niet alle moslima's, of is niet een bijwoordelijke bepaling vóór de woordgroep alle moslima's?


Ik zou denken dat de laatste lezing de bedoeling is, en dan zou de vraag kunnen zijn: is dat niet fout? Kan er vóór het onderwerp in de bijzin wel een bijwoordelijke bepaling staan?


In dat geval is het antwoord: ja dat kan. Het is wel uitzonderlijk, het komt niet zo heel vaak voor, maar je kunt het op twee manieren aantonen. Ten eerste kun je een zin maken als We moeten zorgen dat niet de moslima's boerka's gaan dragen. Het verschil met de oorspronkelijke zin is nu, dat niet alle moslima's wel één woordgroep kan zijn, maar niet de moslima's niet. Dat bewijst dat de losse bijwoordelijke bepaling vóór het onderwerp kan. Toegegeven, de zin klinkt een beetje gemarkeerd, en dat zou een reden kunnen zijn om hem om stilistische redenen af te keuren, maar ongrammaticaal is een groot woord.


Het tweede bewijs is misschien overtuigender. Je kunt de zin uitbreiden tot We moeten zorgen dat niet vanaf morgen alle moslima's boerka's gaan dragen. Nu is vanaf morgen duidelijk een losse bijwoordelijke bepaling, en niet dus ook! En die zin klinkt eigenlijk helemaal niet zo slecht. Gewoon goed, zou ik zeggen.


Wat zou je nog meer fout kunnen vinden aan die oorspronkelijke zin? De taalprof kan het niet verzinnen. Maar hij houdt de discussie, mocht die alsnog ontbranden, scherp in de gaten!