Vals alarm in domstad

Je moet tegenwoordig erg oppassen met wat je zegt, want voor je het weet staat de taalprof ineens over je schouder mee te kijken. Elke grammaticale noodkreet op het internet wordt onmiddellijk geregistreerd door de ultragevoelige grammaticale antennes die de taalprof op zijn ivoren toren heeft staan.


Utrechtse schakers hebben een bijzondere band met de grammatica. Op 17 november maakt er weer eentje een grammaticale opmerking: "Er wordt zaken gedaan; niet er worden zaken gedaan. Bel de Taalprof!". Dat is natuurlijk de goden verzoeken. Daar kun je dan  één minuut later wel aan toevoegen "(dit is een geintje; niet weer svp)", maar het kwaad is al geschied. Ook de brandweer rukt bij iedere melding uit.

Het is niet om me hier zo nodig mee te bemoeien dat ik op dit voorbeeld inga. Maar het is wel een aardige kwestie. Er worden zaken gedaan kent een eenvoudige ontleding, met er als plaatsonderwerp en zaken als onderwerp, dus de persoonsvorm zou meervoud moeten zijn. Maar waarom klinkt Er wordt zaken gedaan niet radicaal verkeerd?


Het komt vaker voor dat het lijdend voorwerp samen met het werkwoord een hechtere eenheid gaat vormen. Vooral als het werkwoord zelf weinig betekenis heeft, kan het lijdend voorwerp als het ware "in het werkwoord worden opgenomen": bezwaar maken, kritiek hebben, en ook: zaken doen. Sommige van deze combinaties schrijf je zelfs aan elkaar: pianospelen, stofzuigen, koffiezetten. En ziedaar: ook zakendoen staat in Van Dale, maar het woordenboek schrijft er een beetje halfhartig bij: alleen onbep. wijs.


Zakendoen is wel een bijzonder geval. In de andere voorbeelden is het lijdend voorwerp beperkt tot een zelfstandig naamwoord in het enkelvoud. Maar zaken is meervoud. Dat levert een eigenaardigheid op bij de lijdende vorm.


Werkwoorden zonder lijdend voorwerp kunnen een lijdende vorm hebben met er als onderwerp: er wordt gelachen, er wordt geschaatst. Ook bij die samengestelde werkwoorden kan dat: er wordt pianogespeeld, er wordt koffiegezet. In deze gevallen (zeker als je het los spelt) kun je echter ook nog steeds volhouden dat piano of koffie het onderwerp is, want die woorden zijn toch enkelvoud.


Maar bij zakendoen is dat anders. Vanuit het werkwoord zakendoen zou je de lijdende vorm Er wordt zakengedaan krijgen, maar vanuit het werkwoord doen met lijdend voorwerp zaken zou het Er worden zaken gedaan moeten worden.


Er wordt zaken gedaan klinkt dus niet zo heel slecht, omdat je onwillekeurig aan het werkwoord zakendoen denkt. Dat is dan in strijd met Van Dales toevoeging alleen onbep. wijs, maar daar snap ik toch al niets van. Ik heb geen idee wat de woordenboekmakers hier bedoelen. Ik hoop niet (maar ik vrees wel) dat ze bedoelen dat zakendoen alleen kan in de combinatie het zakendoen, want daar is zakendoen natuurlijk geen onbep. wijs, maar zelfstandig naamwoord.