Voornaamwoordelijk bijwoord? Daar heb ik niks mee!

In de log over het betrekkelijk voornaamwoord vraagt een lezer hoe het zit met het voornaamwoordelijk bijwoord. Het wat? Het voor-naam-woor-de-lijk-bij-woord. Wat is dat dan? Dat is dat je zegt waarop in plaats van op wat. Op wat? Nee, waarop! Kan dat even opnieuw?



Het Nederlands is in sommige opzichten best een exotische taal. In de meeste talen met voorzetsels (in, op, aan, over, om, ...) en voornaamwoorden (jij, ik, dat, die, ...) kun je die twee gewoon achter elkaar zetten. In het Nederlands heb je daar om te beginnen bij de meeste voornaamwoorden al een andere vorm voor nodig: (ik wacht) op jou, (zij denkt) aan mij. Nou ja, dat kan er dan nog mee door, dat is een kwestie van naamval zullen we maar zeggen (al heeft het Nederlands verder nauwelijks iets wat op een naamval lijkt). Maar bij voornaamwoorden als het, die, deze, dat, dit, wat, iets, niets, en alles doen wij Nederlanders wel iets heel raars.


In plaats van op het (ik reken op het) zeggen we erop (ik reken erop), in plaats van aan die/dat zeggen we daaraan, in plaats van over deze/dit wordt het hierover, en we zeggen niet om wat maar waarom. Waarom? En nog gekker: we zeggen wel eens over iets/niets, of door alles, maar net zo makkelijk zeggen we ergens/nergens over of overal door. Hoe komen we daarbij (niet: bij dat)?


Waar die woorden vandaan komen is onduidelijk. Combinaties van bijwoorden met -r- (er, daar, hier, waar, ergens, nergens, overal) en voorzetsels zijn al oeroud. In heel vroege Nederlandse bronnen (zo rond 1250) komen ze al voor. In het Duits bestaan ze ook, en daar zijn ze al vóór de achtste eeuw aangetroffen. Het is moeilijk raden wat die vóór-middeleeuwers bezield heeft. Sommige taalkundigen veronderstellen dat het te maken heeft met het feit dat voorzetsels vaak een plaats aangeven (in, op, over). Combineer je dat met een voornaamwoord dat niet naar een persoon verwijst, dan verwijst dat dus naar een plaats. Dan kun je net zo goed een bijwoord van plaats gebruiken. Vooral bij een aanwijzend voornaamwoord is dat voorstelbaar. Leg dat eens op dát! Wáár? Nou dáár! Leg dat dáár, ehh, op!


Voornaamwoordelijke bijwoorden, noemen taalkundigen ze; bijwoorden die iets voornaamwoordelijks hebben. Bijwoorden, die oorspronkelijk misschien een plaats aanduiden, en die nu net als voornaamwoorden naar dingen, of zelfs naar personen kunnen verwijzen.


Belangrijker dan de vraag waar die voornaamwoordelijke bijwoorden vandaan komen is eigenlijk de vraag: waarom gebruiken we die dingen nog? Is dat niet vreselijk onhandig? Nou, blijkbaar niet. Blijkbaar vinden we ze prettig, handiger dan voorzetsels met voornaamwoorden erachter (niet: achter ze). Waarom zouden we dat vinden? Ook dat is moeilijk te raden.


Misschien vinden we het prettig dat je voornaamwoordelijke bijwoorden kunt splitsen. In plaats van Waaraan denk je? kun je ook zeggen Waar denk je aan? Dat doet ons denken aan sommige werkwoorden, die hetzelfde hebben: Wanneer bel je me nog eens een keertje op? Dat vinden we ook leuk. Dit soort werkwoorden zijn sterk in opmars: afgaan (van een telefoon), opstarten, inbellen, je kunt een heel lijstje maken van dit soort werkwoorden die in de laatste tientallen jaren ontstaan zijn. Daar houden we van, van gesplitste woorden. Daarmee klem je als het ware een stukje zin vast, maak je het strakker (nou draaf ik een beetje door, maar ik denk echt dat die splitsbaarheid er iets mee te maken heeft).


Voornaamwoordelijke bijwoorden. Mooie woordsoort! Je hebt maar liefst vijf soorten, al naar gelang het voornaamwoord dat ze vervangen. Voornaamwoordelijke bijwoorden met er vervangen het (erop is eigenlijk op het), dus die heten persoonlijke voornaamwoordelijke bijwoorden. Hier en daar vervangen deze/dit en die/dat (hierop is op dit), dus die heten aanwijzende voornaamwoordelijke bijwoorden. Waar vervangt wat of welke (waarop is op wat/welke), dat kan vragend zijn of betrekkelijk. En ergens/nergens en overal vervangen de onbepaalde voornaamwoorden iets/niets en alles. Woorden als ergens op (eigenlijk twee woorden) noem je dus de onbepaalde voornaamwoordelijke bijwoorden.


Het is eigenlijk jammer dat die mooie woorden zo'n vreselijke naam hebben waarbij je in het midden een keer moet ademhalen als je hem uitspreekt. Want de woordsoort is eenvoudiger dan zijn naam.


Maar waarom moeten wij dat allemaal wéten? Nou ja zeg, als er nou íets Nederlands is! Boerenkoolstamppot, klompen en tulpen, dat is allemaal leuk en aardig, maar voornaamwoordelijke bijwoorden, dat doet niemand ons na. De Engelsen hebben nog een enkele verdwaalde armetierige vorm als thereof of thereupon, de Duitsers doen een dappere poging met woran en darauf, maar ze missen het persoonlijke voornaamwoordelijke bijwoord (ze moeten het doen met darauf), dus als er nou iets Cultureel Erfgoed is, dan is het ons voornaamwoordelijk bijwoord wel. Dat zouden we dus net zozeer in ere moeten houden als de bollenvelden!