Stappenplan

In de lessen grammatica krijg je meestal een "stappenplan" of een "ontleedschema" voorgelegd, waarmee je op een "eenvoudige" manier kunt leren ontleden.


Allereerst moet je de zin "vragend" maken, en het woord dat dan "meestal" vooraan komt te staan noem je de persoonsvorm. Dan neem je de persoonsvorm, en zet er Wie of wat voor, en het antwoord op die vraag is het onderwerp. Dan zoek je de eventuele andere werkwoorden en dat is het gezegde.

Vervolgens kijk je of dat naamwoordelijk en werkwoordelijk is en afhankelijk daarvan zoek je het naamwoordelijk deel of de voorwerpen erbij. Dan kijk je zo'n beetje wat over is en dat benoem je als bijvoeglijke of bijwoordelijke bepaling, of (schrik niet) bepaling van gesteldheid. En dan leun je tevreden achterover. Weer een zin ontleed.

Ik vind dat allemaal maar niks.
Het effect van zo'n stappenplan is dat je je heel erg inspant om een zin te ontleden zonder hem te hoeven begrijpen. Eigenlijk probeer je zo min mogelijk na te denken, maar daardoor maak je het ontleden alleen maar moeilijker. Doordat je geen flauw idee hebt waaróm je al die rare proefjes moet doen, heb je ook geen enkele mogelijkheid om zelf te controleren of je antwoord goed is. Wat heb je daar nu aan?

Volgens mij is het beter om te weten waarom je een bepaalde benoeming zou moeten doen. Het is beter dat je weet wat een persoonsvorm is en waarom hij zo heet. Hoe je hem vervolgens opspoort doet er dan niet zoveel toe, maar dan kun je tenminste controleren of het goed is wat je gevonden hebt.


Moet dat dan allemaal maar zonder stappenplan? Nou, niet per se. Het is inderdaad het makkelijkste om een bepaalde volgorde aan te houden. Maar volgens mij is die anders dan wat in de meeste boekjes staat. En als je snapt hoe het zit, kan het ook in een willekeurige volgorde.

1. Een persoonsvorm kun je meestal gemakkelijk vinden. Het is het werkwoord dat de tijd draagt, en van persoon en getal kan veranderen. Dat kun je in de zin gewoon uitproberen.
2. Iedere persoonsvorm hoort bij een gezegde. Soms is de persoonsvorm het enige woord in het gezegde, soms horen er andere werkwoorden bij, of is de persoonsvorm een gesplitst woord (zoals in ik bel je morgen op).
3. Dat gezegde is altijd een vorm van "doen" of "zijn". Dat is het verschil tussen een werkwoordelijk en een naamwoordelijk gezegde.
4. Bij een naamwoordelijk gezegde hoort een zinsdeel dat aangeeft wat iemand of iets is.
5. Bij een werkwoordelijk gezegde horen voorwerpen, afhankelijk van de keuze van het werkwoord.  Bij wachten hoort op iets of iemand bij geven hoort (aan) iemand iets. Zoek die voorwerpen op, en je hebt lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp en voorzetselvoorwerp gevonden.
6. Dan heb je het belangrijkste predicaat van de zin gevonden. Dat bestaat uit werkwoorden met hun aanvullingen (naamwoordelijk deel van het gezegde en/of alle voorwerpen). Het predicaat zegt dat iets of iemand iets doet of is. Wie is die iets of iemand waarvan het predicaat iets zegt? Dat is het onderwerp. Klopt het dat dit onderwerp in persoon en getal overeen komt met de persoonsvorm van het predicaat? (Extra controlemogelijkheid!).
7. Zoek nu verder in de zin naar andere predicaties. Zijn er zinsdelen die een predicaat vormen bij een zelfstandig naamwoord, dan zijn er twee mogelijkheden: het zijn bijvoeglijke bepalingen als ze samen met dat zelfstandig naamwoord in één woordgroep zitten, en anders zijn het bepalingen van gesteldheid.
8. Zijn er predicaten die van andere woorden iets zeggen (bijvoorbeeld van een bijvoeglijk naamwoord, van een werkwoord of van de hele zin), dan worden die gemakshalve allemaal bijwoordelijke bepalingen genoemd. Een beetje makkelijk, en het is goed als je de predicatie kunt aanwijzen, maar genoeg is genoeg.