Special effects in de taal: de lijdende vorm

Misschien ken je uit de film het visuele effect dat bekend staat onder de naam virtual camera. Vooral in de sf-film The Matrix is dit veel toegepast. Eenzelfde scène is vanuit verschillende perspectieven opgenomen en weergegeven. Iemand schiet een kogel af op iemand anders, en je hebt een perspectief vanuit de schutter, vanuit het slachtoffer, vanuit de kogel, van een afstand, in helikopterview. Steeds dezelfde gebeurtenis, steeds een ander perspectief.


Misschien heb je je nooit gerealiseerd dat de taal ook zo'n techniek in huis heeft. Ook in taal is het mogelijk om eenzelfde gebeurtenis vanuit verschillende perspectieven te beschrijven.


Neem een zin als Neo breekt het glas met een lepel. Dat kun je ook formuleren als Neo's lepel breekt het glas. Dezelfde gebeurtenis, ander perspectief. Nu is het feit dat Neo de lepel hanteert een beetje naar de achtergrond verplaatst. Toch is de gebeurtenis (en het resultaat) niet anders.

Deze perspectiefwisseling is iets anders dan alleen maar een woordgroep op een andere plaats in de zin zetten. Een zin als Met een lepel breekt Neo het glas heeft wel een andere focus, maar geen ander perspectief. Hier is Neo nog wel degelijk degene die iets doet. Er is alleen wat meer nadruk aan de lepel gegeven. Perspectief hetzelfde, focus is anders.


Het kan nog anders. Je kunt ook zeggen Het glas breekt door Neo's lepel. Nog steeds is de gebeurtenis hetzelfde. Het glas gaat kapot, de lepel is het instrument, en Neo is degene die de lepel hanteert. Maar weer is het perspectief verschoven. Nu zien we de gebeurtenis vanuit het glas.


Deze mogelijkheden zijn afhankelijk van de toevallige mogelijkheden van het woord breken. Lang niet alle werkwoorden hebben deze mogelijkheden. Maar op beperktere schaal heeft de taal een techniek die bij vrijwel alle werkwoorden toegepast kan worden: de lijdende vorm, oftwel het passief.


Met behulp van een hulpwerkwoord worden kun je in vrijwel elke zin het perspectief wisselen. Zo maak je van Neo schiet Smith neer net zo makkelijk Smith wordt door Neo neergeschoten. Perspectief vanuit het slachtoffer, dader op de achtergrond. Je kunt hem zelfs weglaten: Smith wordt neergeschoten. Goeie techniek. Onbegrijpelijk dat taaladviseurs iets tegen het passief hebben.


Waarom kan dit in de taal? Nou ja, dat lijkt me duidelijk. De lijdende vorm heeft een duidelijke functie. Het wisselen van het perspectief ondersteunt het verhaal. Soms wil je juist dat de gebeurtenis vanuit het slachtoffer bekeken wordt (zoals in deze zin, zie je wel?). Nou, dan kan het. Je moet het natuurlijk wel kunnen gebruiken. Een onhandige film is ook niet om aan te zien.