Verhinderd want bedekt met bladeren

Twee dezelfde vragen binnen een paar dagen, dat kan geen toeval zijn! Eentje in de vragenrubriek van deze site, eentje op de mailinglijst voor docenten Nederlands. Nou ja, dezelfde vragen, ze gingen over andere zinnetjes, maar de kwestie is dezelfde.

De ene vraag luidde: wat is de ontleding van de zin De man is verhinderd? En de andere: wat is de ontleding van De straat was bedekt met bladeren? Allebei de vragen kunnen op dezelfde manier worden beantwoord. De centrale vraag is: wat is de tijd waarin de zin staat?

Eerst de makkelijke: De man is verhinderd. Dat is een zin met werkwoord zijn en een voltooid deelwoord. Zo'n zin kan theoretisch twee ontledingen hebben: naamwoordelijk gezegde, als zijn een koppelwerkwoord is en het voltooid deelwoord gebruikt is als een bijvoeglijk naamwoord. Of lijdende vorm, als zijn een hulpwerkwoord van de lijdende vorm is. In dat laatste geval is zijn eigenlijk hulpwerkwoord van tijd, en het hulpwerkwoord geworden is weggebleven.

Er is natuurlijk een betekenisverschil tussen beide ontledingen, maar belangrijker is dat er ook een tijdsverschil is: de naamwoordelijke lezing staat in de onvoltooid tegenwoordige tijd (OTT), en de werkwoordelijke (lijdende vorm-) lezing is voltooid tegenwoordig (VTT).

Dat verschil in tijd is heel goed zichtbaar te maken met een tijdsbepaling als zaterdag. Die bepaling kan naar twee tijden verwijzen: bij een verleden tijd is het afgelopen zaterdag (zaterdag was ik jarig), bij een tegenwoordige tijd aanstaande zaterdag (zaterdag ben ik jarig). Bij een voltooide tijd is afgelopen zaterdag de meest waarschijnlijke lezing (zaterdag ben ik jarig geweest), maar met extra context kun je vaak ook de andere lezing krijgen (zaterdag ben ik al jarig geweest, want ik ben vrijdag jarig).

Hoe zit het bij De man is verhinderd? Dat wordt Zaterdag is de man verhinderd. Nou, zeg het zelf maar. Kan dat afgelopen zaterdag zijn? Misschien wel, maar het is wel heel onwaarschijnlijk. Dat betekent dat de lezing die bij de tegenwoordige tijd hoort, zich het meest opdringt. Maar dan kan het dus ook geen lijdende vorm zijn, want dan had juist de lezing afgelopen zaterdag het meest waarschijnlijk moeten zijn. Dus is het een naamwoordelijk gezegde.

En nu de tweede zin: De straat was bedekt met bladeren. We moeten nu in ieder geval eerst het werkwoord zijn in de tegenwoordige zin zetten om de zin goed te kunnen beoordelen: De straat is bedekt met bladeren. Met zaterdag erbij krijg je dan: Zaterdag is de straat bedekt met bladeren. Nu lijken me beide lezingen wel acceptabel. Je kunt de zin heel goed opvatten als een beschrijving van wat er afgelopen zaterdag gebeurd is, maar ook als een voorspelling voor de toestand van aanstaande zaterdag. Dat wijst erop dat nu de voltooide lezing wel degelijk aanwezig is, en dat een ontleding als lijdende vorm tot de mogelijkheden behoort.

Betekent dit nu dat De straat was bedekt met bladeren per se werkwoordelijk is? Nee, zeker niet. Als je zaterdag als aanstaande zaterdag opvat, dan is er een klein verschil tussen de naamwoordelijke lezing en de werkwoordelijke (voltooide) lezing: Als je bedoelt dat de straat tijdens de volgende week zaterdag met bladeren bedekt is, heb je alsnog de naamwoordelijke lezing. De werkwoordelijke lezing is de voorspelling dat de bedekking van de straat met bladeren de volgende week zaterdag voltooid is. Naar mijn taalgevoel (maar met meer context wordt het duidelijker) zijn naamwoordelijke en werkwoordelijke lezing hier ongeveer even waarschijnlijk.

En die gekke woordgroep met bladeren? Is dat een voorzetselvoorwerp? Nee, dat is het zeker niet. In iets met bladeren bedekken is met bladeren een "gebruiksbepaling," die in dit geval aangeeft welk materiaal er is gebruikt. Iemand (of iets) bedekt de straat, en maakt daarbij gebruik van bladeren. Zie ook deze discussie. Eventueel zou je in de naamwoordelijke lezing bedekt met bladeren bij elkaar kunnen nemen, maar ook dan is met bladeren een (interne) bijwoordelijke bepaling.