Grammatica in de onderbouw

Sinds 1 augustus 2006 zijn er voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs 58 kerndoelen van kracht. Dat lijkt veel, maar het waren er vroeger 103 (en zelfs 122). Op de website van het SLO staan ze toegelicht, in voorbeelduitwerkingen die dienen als inspiratiebron voor scholen, die binnen de kerndoelen hun eigen keuzes kunnen maken.

Waar zit de grammatica in deze kerndoelen? Dat is voor de taalprof, wie de grammatica zo ter harte gaat, even slikken: de grammatica is verstopt in Kerndoel 02: Correct taalgebruik: "De leerling leert zich te houden aan conventies (spelling, grammaticaal correcte zinnen, woordgebruik) en leert het belang van die conventies te zien.

Waarom is dat even slikken? Dat is toch prima zo? Daar gaat het toch om, correct taalgebruik?


De taalprof zal natuurlijk nog liever zijn tong afbijten dan te beweren dat correct taalgebruik niet belangrijk is, maar hij zou toch op zijn minst willen beweren dat correct taalgebruik hoogstens een beoogd effect zou moeten zijn van grammatica-onderwijs en niet het doel. Hè? Is dat iets anders dan? Jazeker!

Het doel van grammatica-onderwijs is volgens de taalprof de beheersing over een begrippenapparaat en de bijbehorende analytische vaardigheden die je in staat stellen om "iets te zeggen" over taal. Deze vaardigheid (het kunnen praten over taal) is uiteraard nuttig bij het vreemdetalenonderwijs, of bij de behandeling van taalnormen, maar dit is dus een bijkomend effect en niet het doel van het grammatica-onderwijs.

Nu zul je zeggen, ja taalprof, dat is wel een beetje een academische discussie die je daar voert, er is niets mis met het rangschikken van de grammatica onder het kerndoel Correct taalgebruik, dat kan heel goed. Als hij maar ergens staat. Akkoord, maar het gaat me eigenlijk om de passage in de toelichting die echt over grammatica gaat. Wacht, ik citeer 'm even helemaal, dan kun je zelf oordelen:

Hoeveel grammatica een leerling nodig heeft is uiteindelijk aan
de school om te bepalen. Er zijn vier standpunten te onderscheiden:-
grammatica als doel op zich, als analytisch ‘taalspel’ waarvan je
wellicht logisch leert denken (over taal), maar waarvan de relevantie
moeilijk aan alle leerlingen duidelijk te maken is:

• grammatica om beter te leren formuleren; bij het gebruik van ‘hen’
  en ‘hun’ of het schrijven van een beknopte bijzin, kan grammatica
  behulpzaam zijn, maar deze toepassingsmogelijkheden komen zelden in
  onderbouwmethodes voor en grammatica met dit doel is erg tijdrovend in
  verhouding tot wat het oplevert,
• grammatica omdat het relevant is voor andere talen; kennis van
  enkele grammaticale begrippen is behulpzaam bij andere talen; als dit
  de belangrijkste reden is voor grammaticaonderwijs, dan moet die
  relatie tussen de verschillende talen ook daadwerkelijk gelegd worden
  om leerlingen deze relevantie te laten zien en ervaren,
• een beperkte hoeveelheid grammatica grondig behandelen, namelijk
  die onderdelen die nodig zijn voor werkwoordspelling en interpunctie.
  (Naar: Jeroen Steenbakkers, Nederlands anders, SLO, Enschede, 2006)
• Zie wat betreft het onderdeel woordgebruik ook kerndoel 3.

Is iedereen er nog? Let op: ik heb hier geen letter aan veranderd. Het is al te gemakkelijk om deze formulering belachelijk te maken, en ik besef dat alleen al het bespreken hiervan de indruk wekt dat ik hier het taalgebruik te kijk wil zetten, maar dat is echt niet mijn bedoeling. Het gaat mij om de inhoud.

Om welke vier standpunten gaat het hier? Grammatica als doel op zich, is dat het eerste standpunt? En dan als analytisch 'taalspel' waarvan je wellicht logisch leert denken het tweede? Maar wat doet dan die opsomming van vier punten daaronder? Is Zie wat betreft het onderdeel woordgebruik ook kerndoel 03 ook een van die vier standpunten? Ik kan het echt niet volgen. En dat angstige maar waarvan de relevantie moeilijk aan alle leerlingen duidelijk te maken is, waar hoort dat bij? Ik zou trouwens zeggen, bedenk eerst eens wat die relevantie precies is, dan is die misschien ook beter aan alle leerlingen duidelijk te maken.

Ligt het aan mij, of bespeur ik toch iets van een negatieve houding in die opeenstapeling van dat 'taalspel' (let op de aanhalingstekens) waarvan je wellicht (let op: ernstige twijfel!) logisch leert denken, en dan nog met die toevoeging tussen haakjes: (over taal), dus in elk geval niet zomaar "logisch denken"? Je moet al wel heel sterk van dit nut overtuigd zijn wil je uit deze formulering nog iets positiefs halen.

En kan iemand mij eens uitleggen wat er onder dat eerste punt van die opsomming staat? Om "beter te leren formuleren" kan grammatica nuttig zijn "bij het gebruik van hen en hun, en bij het schrijven van een beknopte bijzin". Dit zal wel gaan over die cliché-taalnormen met betrekking tot hen/hun bij lijdend en meewerkend voorwerp, en over foutieve beknopte bijzinnen, twee taalnormen die al tientallen jaren sterk ter discussie staan. Maar gelukkig, "deze toepassingsmogelijkheden komen zelden voor in onderbouwmethodes". Geen idee wat daar dan mee bedoeld is. Daar letten we niet op in de onderbouw? Kinderen in de onderbouw gebruiken geen beknopte bijzinnen of hen/hun als voorwerp? En dan als klap op de vuurpijl: grammatica met dit doel is erg tijdrovend in verhouding tot wat het oplevert. Ja, als je zinloze doelen stelt, zoals een tweetal controversiële taalnormen, dan levert dat niet veel op. Lekker standpunt!

Ik geloof niet dat deze plichtmatige, telkens half teruggenomen opsomming van "nuttige eigenschappen" ook maar iets ten goede kan komen aan het grammatica-onderwijs. Eigenlijk staat overal met zoveel woorden: je moet het zelf weten, maar wij zien niet zoveel in grammatica-onderwijs. Doe maar alleen het hoogst noodzakelijke (wat dat dan ook is want daar hebben we eigenlijk ook geen flauw idee van). Mooie "inspiratiebron"!

Er zit ook wel iets kwalijks in deze passage. Dat is dit: het kerndoel stelt de beheersing van "de conventies" centraal. Maar die conventies, die worden blijkens de toelichting eigenlijk zo'n beetje vereenzelvigd met "de grammatica". Grammatica, in deze visie, is niet een beschrijvingssysteem voor taal (laat staan een theorie erover), maar een onsamenhangende collectie van cliché-taalnormen. Ik weet wel dat dat voor de meeste mensen zo is, maar daar is het onderwijs juist voor, om dat misverstand uit de wereld te helpen. Geen wonder dat je in die visie de grammatica niet zo zien zitten! Het zijn immers juist de conventies die je ter discussie zou kunnen stellen, eerder dan de vaardigheid om taal te analyseren.

De taalprof is natuurlijk geen onderwijskundige. Hij snapt ook wel dat je leerlingen in de onderbouw niet van alle finesses van de grammaticale ontleding op de hoogte kunt brengen. En dat scholen zelf moeten bepalen wat ze kunnen of willen doen lijkt me ook niet verkeerd. En eerlijk is eerlijk, aansprekend onderwijsmateriaal op het gebied van het grammatica-onderwijs is ook nauwelijks (of: niet) voorhanden. Maar neem de leerlingen toch tenminste serieus en zadel ze niet op met een verzameling trucjes en ezelsbruggetjes waarvan je zelf het nut ook niet inziet! Onderwijzen is niet alleen aanleren maar ook uitleggen.