Op de taalpuristen-website wordt bezwaar gemaakt tegen het zinnetje Ik moet me inhouden om niet te gaan fluiten. Zo'n dubbelzinnige formulering getuigt niet van al te veel taalgevoel, zo redeneert de purist-van-dienst. Je kunt beter zeggen Ik moet me inhouden of ik ga fluiten. Een van de reageerders stelt voor Ik moet me inhouden om te gaan fluiten. Dat "loopt net zo lekker" en is "veel helderder".
Veel helderder? Niet al te veel taalgevoel? Is dat nou wel eerlijk?
Je zou zeggen: dit is zo'n typisch geval als zeggen: voorkomen dat er iets niet gebeurt als je bedoelt voorkomen dat er iets gebeurt, waarbij er ten onrechte een ontkenning in het lijdend voorwerp staat. Je herkent de verborgen ontkenning niet die al in het werkwoord voorkomen zit, en dus zet je ten onrechte een ontkenning in de bijzin. En heeft zich inhouden ook al niet zo'n verborgen ontkenning? Het betekent toch "zorgen dat je iets niet doet"?
Toch zie je onmiddellijk dat die redenering niet klopt als je de zin ontleedt. Want wat is dat eigenlijk voor een bijzin, om niet te gaan fluiten in de zin ik moet me inhouden om niet te gaan fluiten? Het is geen voorwerp bij zich inhouden, want zich inhouden heeft helemaal geen voorwerpen. Het is dus een bijwoordelijke bijzin. En wat moet die betekenen? Om daar achter te komen, moet je proberen hem anders te formuleren.
Nou heb je verschillende mogelijkheden voor herformulering. Je kunt zeggen: "Ik moet me inhouden, zodat (of opdat) ik niet ga fluiten", of "Ik moet me inhouden, teneinde niet te gaan fluiten". In beide gevallen staat er terecht niet.
Het lijkt dus eerder het weglaten van niet, dat op een gebrek aan taalgevoel duidt. Waarom zou iemand die neiging dan hebben, om te zeggen: "weg met dat niet"? Ik denk dat dat te maken heeft met de neiging om die bijzin toch als een soort "voorwerp" bij inhouden te beschouwen. Iets naar analogie van zich ervan weerhouden om te gaan fluiten. Dan is om te gaan fluiten namelijk wél een voorwerpszin (om precies te zijn: een voorzetselvoorwerpszin). En dan moet het inderdaad zonder niet.
Maar, zoals gezegd: zich inhouden heeft nu eenmaal geen voorwerp. Dus die hele taalkritiek is misplaatst. De bekritiseerde zin is geheel en al correct, en er is niets dubbelzinnigs aan. Hij betekent dat je moet inhouden, want anders begin je te fluiten.
Nou moet ik heel eerlijk zijn: er bestáát wel een manier om die zin ik moet me inhouden om te gaan fluiten goed te krijgen. Dan moet je een stevige klemtoon op inhouden leggen, dan een komma-intonatie, en dan de bijzin met een sterk dalende intonatie uitspreken: ik moet me inhouden, om te gaan fluiten. Dan krijg je de betekenis: "Teneinde te kunnen gaan fluiten, moet ik me inhouden". Ja, dat kán. Maar het is absoluut geen mogelijkheid die zich meteen opdringt. Ik zou het zelfs geforceerd willen noemen.
En wat is er mis met Ik moet me inhouden, of ik ga fluiten? Niet veel, maar wel een beetje. Dit is een voorbeeld van een zogeheten "balansschikking". Twee hoofdzinnen, verbonden door of, met een ontkenning in de eerste zin. Ander voorbeeld: Hij was nog niet binnen of hij begon al ruzie te maken. De betekenis is dan Toen hij binnenkwam begin hij (meteen) ruzie te maken. In die betekenis valt de ontkenning weg ten gunste van een soort "als-danbetekenis".
Hoe zit dat hier? Ik moet me inhouden of ik ga fluiten? Om dat goed te vinden moet je aannemen dat zich inhouden een ontkenning bevat. Dat is niet onmogelijk, maar het wordt een beetje stroef om de betekenis uit te drukken. Dat wordt dan: Als ik me niet inhoud, ga ik fluiten. Dat extra woordje niet neutraliseert de ontkenning in zich inhouden. Kan, maar geef mij maar Ik moet me inhouden om niet te gaan fluiten.
Dit voorbeeld illustreert hoe gevaarlijk een beetje nadenken is. Als je helemaal niet nadenkt, zul je het automatisch goed doen. Mensen zullen ongetwijfeld spontaan niet plaatsen in de bijzin. Ga je een beetje nadenken, dan brengt je dat aan het twijfelen. Dan moet je ook helemaal tot het einde toe doordenken en de zin ontleden. Dat is dus een grammaticale vaardigheid die je hier hard nodig hebt.
A little knowledge is a dangerous thing ;)
BeantwoordenVerwijderenVolgens mij heeft 'zich inhouden om + infinitief' 2 verschillende betekenissen: (i) bij zichzelf moeite doen om te vermijden dat ... (ii) bij zichzelf moeite doen om te bewerkstelligen dat ...
BeantwoordenVerwijderenBij het eerste gebruik heb je voor de infinitief een natuurlijk overkomend ontkennend woord, dat 'vermijden' vervangt: 'hij moest zich inhouden om NIET te gaan lachen' = 'hij moest moeite doen om te VERMIJDEN dat hij zou gaan lachen'.
Bij het tweede gebruik, waarschijnlijk minder frequent, heb je géén ontkenning voor de infinitief, want er is niet sprake van 'vermijden', maar van 'bewerkstelligen': 'de zwemmer hield zich in om in een betere herkansingsronde te (kunnen) komen' = 'de zwemmer deed moeite om te BEWERKSTELLIGEN dat hij in een betere herkansingsronde kwam'.
Arie Molendijk: dat klinkt wel heel aannemelijk en als ik heel eerlijk ben dacht ik in eerste instantie net zoiets, maar doe eens een stapje terug en bedenk dit: je zit nu op een indirecte manier te betogen dat 'zich inhouden' een extra voorwerp heeft in de vorm van een bijzin met 'dat'. Dan moet je dat voorwerp ook met het voornaamwoord 'iets' kunnen formuleren, of desnoods als voornaamwoordelijk bijwoord. Maar dat kun je niet. Dus moet je analyse onjuist zijn.
BeantwoordenVerwijderenTaalprof,
BeantwoordenVerwijderenLaat ik het dan anders zeggen. 'Moeite doen OPDAT X VERMEDEN WORDT' correspondeert met 'zich inhouden om + NEG + INF', en 'moeite doen OPDAT X BEWERKSTELLIGD WORDT' correspondeert met 'zich inhouden om + INF'.
Het heeft weinig met het onderwerp te maken, maar als 'Taalprof' zou ik toch uitkijken met een woord als 'reageerders'. Dat woord bestaat namelijk niet - is dan wellicht in de digitale volksmond geslopen, maar daarom niet minder onjuist.
BeantwoordenVerwijderen'Respondenten' is een synoniem en een prima alternatief, lijkt me. Dat woord bestaat in ieder geval.
@Django: ik weet niet precies wanneer jij vindt dat een woord "bestaat," maar in mijn opvatting bestaat het woord 'reageerder' wel degelijk. Het woord is afgeleid van een heel normaal werkwoord 'reageren,' dat in alle woordenboeken te vinden is. Die afleiding is verlopen met het achtervoegsel '-er' (in de variant '-der'), hetgeen in alle naslagwerken als een "productieve afleiding" is beschreven. Dat wil zeggen dat die afleiding min of meer vrijelijk mag worden toegepast.
BeantwoordenVerwijderenDat achtervoegsel '-er' (en de vermelding dat na 'l', 'm', 'n' en 'r' meestal de variant '-der' gebruikt wordt) staat ook gewoon in het woordenboek. Van Dale omschrijft als eerste betekenis "iemand die de door het grondwoord bedoelde handeling verricht." Die lijkt me hier uitstekend van toepassing. Ik bedoelde met 'reageerders' "mensen die gereageerd hebben."
Het woordenboek neemt zogeheten "doorzichtige afleidingen", afleidingen waarvan de betekenis duidelijk is, niet apart op. Overigens staat 'reageerder' wel in Van Dale, maar alleen in een afwijkende (niet-doorzichtige) betekenis: "rund dat een positieve reactie vertoont op ingespoten tuberculine, dat met tuberculose is besmet". Dat was natuurlijk niet de betekenis die ik op het oog had.
Jouw suggestie, 'respondent', vind ik niet zo'n goed alternatief. Het heeft alleen speciale betekenissen (zoek ze maar eens op), die hier niet van toepassing zijn. Het woord is afgeleid in het Latijn, waardoor een "normale," doorzichtige betekenis niet in het Nederlands beschikbaar is.
ik zou zelfs meer zeggen, beste taalprof, als jij nu de reageerders op jouw blog "taalproffers" of "knoepies" wilde noemen, dan zouden die woorden vanaf het moment dat je ze denkt bestaan.
BeantwoordenVerwijderenhet is niet "het staat niet in het woordenboek, dus het bestaat niet", maar "het bestaat niet, dus het staat niet in het woordenboek".
@tom: ja, dat ben ik wel grotendeels met je eens, maar het is hier natuurlijk niet een kwestie van "bestaan" maar van "binnen de norm vallen." En wat "de norm" is, is dan moeilijk te bepalen.
BeantwoordenVerwijderenAllebei die stellingen missen volgens mij ook de essentie. Er zijn woorden die bestaan zonder dat ze in het woordenboek staan, maar het omgekeerde, dat wat niet bestaat ook niet in het woordenboek staat is ook een beetje te eenvoudig. Als je bedoelt dat iets wat nooit geuit is, ook nooit in het woordenboek kan staan is het een triviale bewering. En aan de andere kant kan ik me ook een standpunt voorstellen waarbij je zegt dat wat niet meer gebruikt wordt, ook al staat het in het woordenboek, toch niet meer "bestaat."
@taalprof |20 juni 2007 om 9:06 (...) 'Het woord is afgeleid in het Latijn, waardoor ...'
BeantwoordenVerwijderenZou je ook kunnen zeggen 'Het woord is afgeleid uit het Latijn, waardoor ...' ?
bij 'afgeleid in het Latijn' krijg ik een beeld van iemand die in literair café Latijn aan een tafeltje zit
@cherdt: Nee, ik bedoelde wel 'in', maar die bedoeling komt er niet zo helder uit want ik moest er zelf ook weer twee keer over nadenken of ik niet 'uit' bedoelde. Wat ik echter bedoelde was, dat 'respondent' in het Latijn al een afgeleid woord is. 'Reageerder' is binnen het Nederlands een afleiding van het werkwoord 'reageren', terwijl ons woord 'respondent' ook wel afgeleid is van een Latijns werkwoord 'respondere', maar die afleiding is niet binnen het Nederlands gebeurd want 'ent' is geen Nederlands achtervoegsel (het komt van een naamvalsvorm van het Latijnse achtervoegsel -ens waarmee het voltooid deelwoord van werkwoorden werd afgeleid). De afleiding heeft binnen het Latijn plaatsgehad en daarna is het woord in het Nederlands overgenomen. Dus toch 'afgeleid in het Latijn' en niet 'afgeleid in het Nederlands'.
BeantwoordenVerwijderenTaalporf, alleen om geen misverstanden te laten bestaan, je bedoelde respondent natuurlijk tegenwoordig deelwoord te noemen.
BeantwoordenVerwijderenwtf is een Taalporf? :P
BeantwoordenVerwijderen