Hulpwerkwoorden: een kleine toevoeging

Wat maakt een hulpwerkwoord tot een hulpwerkwoord? Waarom is zie in ik zie haar dansen geen hulpwerkwoord, en laten in ik laat haar dansen weer wel? Waarom lijken de taalkundigen het hierover niet eens te zijn, en zeggen sommige professoren dat er steeds meer hulpwerkwoorden bij komen in het Nederlands? Kunnen we nu niet eens eens en voor altijd een lijstje samenstellen van alle hulpwerkwoorden
in de taal en daar voor tien jaar met onze tengels van afblijven?

Ja, daar vraag je zowat!

Op taalkoeien woedde de afgelopen dagen een kleine discussie over hulpwerkwoorden. Die zouden vaak weglaatbaar zijn, en daarom maar "een kleine rol spelen" in de taal. Een van de deelnemers aan die discussie vertelde daarop dat taalprofessor Joop van der Horst in zijn colleges net in zijn colleges had verteld dat er steeds meer hulpwerkwoorden bijkomen in het Nederlands, en dat je daaraan wel kon zien dat het een belangrijke woordsoort was. Maar hoe zit dat dan? Hoe kunnen er hulpwerkwoorden bijkomen?

Laten we vooropstellen dat de taalprof natuurlijk groot gelijk heeft als hij het hulpwerkwoord definieert als een "toegevoegd werkwoord". In elk geval in de traditionele zinsontleding werkt het letterlijk zo. Als je een zin hebt als ik wil wel een koekje hebben, dan is wil toegevoegd in het gezegde wil hebben, en dus is wil een hulpwerkwoord. Laat je hebben weg (ja, je kunt ook wel eens een zelfstandig werkwoord weglaten!), dan is wil niet meer toegevoegd, want het is het enig overgebleven werkwoord in de zin, en dus benoem je het niet meer als hulpwerkwoord.

Op dezelfde manier werkt het bij Hij bleek moe te zijn. Laat je het koppelwerkwoord te zijn weg, dan wordt het hulpwerkwoord bleek ineens het koppelwerkwoord. Precies hetzelfde bij wij willen naar huis (gaan) en De auto is eindelijk gerepareerd (geworden) en Kan die krant weg (gedaan worden)?. Vuistregel bij de traditionele zinsontleding: je benoemt wat er staat.

Voor een modern taalkundige is dat allemaal maar haarkloverij. Die zegt: een zin als Ik wil wel een koekje is gewoon de zin Ik wil wel een koekje hebben, en het woord hebben staat in die tweede zin net zo goed als
in die eerste, alleen daar hoor je het niet. Weggelaten woorden zijn in de moderne taalkunde onzichtbare woorden. Dat betekent dat wil in Ik wil wel een koekje net zo goed "toegevoegd" is als in Ik wil wel een
koekje hebben.

Maar wat houdt dat dan precies in, "toegevoegd"? Dat is nog niet zo gemakkelijk te definiëren. Heel eenvoudig gezegd: als je het gevoel hebt dat er sprake is van een groepje werkwoorden waarbij er eentje de centrale betekenis vormt en de andere daar maar iets kleins aan toevoegen, dan is dat ene werkwoord zelfstandig of koppelwerkwoord, en de andere zijn hulpwerkwoorden: zouden willen kunnen blijven dansen, hebben laten dansen, schijnen te moeten gaan dansen, had kunnen worden gedanst:
steeds heb je het werkwoord dansen met toevoegingen: noodzakelijkheid, wenselijkheid, waarschijnlijkheid, mogelijkheid, voltooide tijd, beginaspect, duuraspect, causaliteit, enzovoorts.

In al die gevallen heb je ook een soort "groepsvorming": het werkwoord en zijn hulpwerkwoorden staan graag op een kluitje bij elkaar (alleen de persoonsvorm staat op een aparte plaats in de zin). Zo'n groepje verzet zich een beetje tegen inmenging van andere zinsdelen (zo zijn groepjes). We zeggen liever ik zou graag de tango willen kunnen blijven dansen, en liever niet ik zou graag willen kunnen de tango blijven dansen. In dit opzicht heb je wel veel regionale verschillen: in het Belgisch-Nederlands is ik zou graag willen kunnen blijven de tango dansen geen ongebruikelijke zin.

Groepsvorming hoort dus wel een beetje bij hulpwerkwoorden, maar het is niet de beslissende eigenschap. Ook werkwoorden als proberen, menen en leren vertonen groepsvorming: Ik zou graag de tango willen proberen te leren dansen, of Hij heeft nooit de tango menen te kunnen dansen.

Een andere eigenschap die hulpwerkwoorden vertonen is dat ze in een groepje niet de vorm van een voltooid deelwoord aannemen: de voltooide tijd van ik wil dansen is niet ik heb gewild dansen, maar ik heb willen dansen. Dat heet het "IPP-effect", van de Latijnse term "Infinitivus Pro Participio", het hele werkwoord in plaats van het deelwoord.

Maar ook het IPP-effect is niet beslissend. Het hulpwerkwoord worden vertoont helemaal geen IPP-effect. Je zegt niet De tango is veel worden gedanst maar liever De tango is veel gedanst geworden, en nog liever laat je geworden dan helemaal weg (misschien juist daarom). En anderzijds zijn er ook zelfstandige werkwoorden die het IPP-effect vertonen: het al eerder genoemde proberen (ik heb de tango
proberen te dansen), maar ook menen, zien, horen enzovoorts.

Van al die werkwoorden zou je kunnen zeggen dat ze "op weg zijn naar de status van hulpwerkwoord", maar ze zijn er nog niet. Om een echt hulpwerkwoord te worden, moet je aan alle criteria voldoen: betekenisarm, groepsvorming, en IPP-effect (of weglaten). Pas dan ben je echt "toegevoegd".