Het woord dat langer werkt

Ik probeer me altijd een voorstelling te maken van zo'n redacteur die voor het katern Wetenschap & Onderwijs van de NRC de inhoudsopgave moet maken. Op zaterdag 7 april 2007 staat bovenaan de openingspagina het kopje: Werkwoorden zijn aparte woorden. Zo! Dan kom je even lekker binnen, moet die redacteur gedacht hebben. Iedereen denkt maar dat al die woordsoorten geen bal uitmaken en dat pakweg de termen bijvoeglijk naamwoord en voornaamwoordelijk bijwoord zowat inwisselbaar zijn, maar nee, we zullen de lezer eens even wakker schudden: werkwoorden, dat zijn in elk geval aparte woorden. Die negen andere woordsoorten, daar hebben we het later nog wel eens over, het moet niet te gek worden, maar dat van die werkwoorden, dat mag best wel eens gezegd worden. Pagina 51 staat er nog achter. Gauw opslaan!

Het artikel zelf blijkt getiteld Wachten op woorden, wat ongetwijfeld door zijn alliteratie het esthetische gevoel van de redacteur geprikkeld heeft, want de betekenis is natuurlijk een raadsel, zelfs voor wie het artikel gelezen heeft. En weet je wat? Om de verwarring compleet te maken voegen we ook nog een streamertje toe: Betekenis van werkwoord blijkt pas later. Zo, daar kan de lezer het mee doen. Als nu niet iedereen het artikel met intellectuele gretigheid gaat lezen, weet ik het ook niet meer.

Nou lijkt het alsof ik dat artikel een beetje belachelijk zit te maken, maar dat is eigenlijk absoluut niet de bedoeling. Afgezien van die kopjes en streamers, die me eerder redactionele toevoegingen lijken, is het artikel werkelijk voorbeeldig van inhoud. Niks op aan te merken.

Wat is dan die inhoud? Wel, uit psycholinguïstisch onderzoek van de Groningse psychologe Dieuwke de Goede blijkt dat werkwoorden langer in je werkgeheugen actief blijven dan alle andere woorden. Hoe komt dat?

Wie de logs van de taalprof gelezen heeft (met name deze, en ook wel deze) kan dat allemaal best begrijpen. In die logs wordt het werkwoord geschetst als het centrale betekeniselement in de zin. In de hoofdzin of in de bijzin, meer precies gezegd, want iedere hoofd- en bijzin heeft een apart centraal werkwoord. Dat centrale werkwoord, koppelwerkwoord of zelfstandig werkwoord, bepaalt de hele structuur van de zin: of er een lijdend voorwerp bij moet of juist een naamwoordelijk deel, of er een meewerkend voorwerp bij kan, of een voorzetselvoorwerp en zo ja met welk voorzetsel, dat wordt allemaal bepaald door het werkwoord.

De rol die al deze voorwerpen spelen in de betekenis wordt ook al geheel bepaald door de keuze van het werkwoord. In Jij stoort mij is het lijdend voorwerp (mij) degene die de storing ervaart, en in Jij hoort mij is het lijdend voorwerp juist degene vanuit wie het geluid vertrekt, en het onderwerp is de ervaarder. Dat betekent: het werkwoord is van belang voor de betekenis van al zijn voorwerpen.

Het onderzoek van De Goede toont aan dat het nog verder gaat: het zijn niet alleen de voorwerpen die hun betekenis ontlenen aan het werkwoord, het zijn alle woorden in de zin. Zelfs als alle voorwerpen al geweest zijn, blijft het werkwoord actief, totdat elke bepaling van gesteldheid, bijvoeglijke en bijwoordelijke bepaling van de hele zin zijn afgewerkt.

Betekent dat nu, dat de andere zinsdelen meteen maar vergeten worden? Nee natuurlijk niet! Waar het om gaat is de verwerking van woorden. Dat kun je je misschien het beste zó voorstellen: je hebt een klein ontleedmachientje in je hoofd dat de binnenkomende woorden verwerkt tot betekenissen in je hoofd. Als je de woorden hebt omgezet in betekenissen, kun je de precieze klankvorm wel weer vergeten: die kan wel weg uit je werkgeheugen. Dat ontledertje heeft dus alleen van het werkwoord de klankvorm nodig om de betekenis van de hele zin op te bouwen.

Het gebeurt niet vaak dat de uitkomsten van een psycholinguïstisch experiment zo mooi samenvallen met de taalkundige theorie. Dat de betekenis van de zin is opgebouwd rond het werkwoord is misschien een voor de hand liggende stelling in de grammatica, bewijs maar eens dat we er diep in ons hart ook zo over denken. Dat blijkt nu dan inderdaad het geval.