Grap met benen

Aha! Misschien stromen dan nu eindelijk de syntactische grappen binnen! Een lezer suggereert een grap van Toon Hermans: Komt een vrouw bij de dokter en zegt: "Dokter, ik kan mijn benen niet uit elkaar houden". Zegt die dokter: "Mevrouw, dan moet u ze nummeren."


Is dit een syntactische grap? Jazeker!
Veel grappen zijn gebaseerd op een dubbelzinnigheid. Vaak betreft het een woordbetekenis, maar soms zit er ook een aardigheidje in dat je alleen met een goede ontleding kunt begrijpen. Wat is hier aan de hand?


De verleiding is groot om de dubbelzinnigheid van je benen uit elkaar houden af te doen met het verschil tussen "letterlijk" en "figuurlijk". De betekenis "gespreid houden" is dan de letterlijke betekenis, en de betekenis "onderscheiden" is figuurlijk. Dat er ook nog een verschil in de ontleding is, blijft daardoor een beetje op de achtergrond.


Hoe is dan die ontleding van die "letterlijke betekenis" van je benen uit elkaar houden? Dat kun je goed zien als je uit elkaar probeert te vervangen door andere woordgroepen: je benen gespreid houden, je benen wijd houden, dat zijn typische constructies met een lijdend voorwerp en een bepaling van gesteldheid!


Er is een zogeheten "predicatief verband" tussen je benen en uit elkaar (of gespreid, of wijd). Je benen zijn uit elkaar, zijn gespreid, zijn wijd. De constructie je benen uit elkaar houden is in deze betekenis dus een invulling van het schema iets zo houden.


De constructie je benen uit elkaar houden in de andere betekenis heeft natuurlijk oorspronkelijk dezelfde structuur. Als je de elementen van een verzameling op verschillende plaatsen neerlegt ("uit elkaar"), dan is dat ook een manier om die elementen te onderscheiden. Toch is van die oude structuur in de hedendaagse constructie niet veel meer te merken. Als je twee dingen uit elkaar kunt houden, betekent dat niet dat ze "uit elkaar zijn". Taalkundig gezegd: er bestaat geen predicatief verband meer tussen je benen en uit elkaar.


Dat betekent dat uit elkaar houden in de "figuurlijke betekenis" meer een werkwoordelijke uitdrukking is, met alleen een lijdend voorwerp je benen. De dubbelzinnigheid is dus terug te voeren op een verschil in de ontleding, eerder dan alleen maar het verschil tussen "letterlijk" en "figuurlijk".


De grap is natuurlijk niet alleen de dubbelzinnigheid. Net als bij de grap met de klompvoet die Smit heette gaat het erom dat je als luisteraar aanvankelijk de ene betekenis kiest. Vrouwen, zo luidt het vooroordeel, spreken met dokters voornamelijk over taboeonderwerpen. In dit verband is het predicatieve verband tussen uit elkaar en benen natuurlijk uitermate suggestief. Hierdoor wordt een zekere mate van spanning opgebouwd, die in de tijd van Toon Hermans nog sterker moet zijn geweest.


Het antwoord van de dokter brengt de luisteraar in verwarring, tot deze zich realiseert dat uit elkaar houden ook iets anders kan betekenen. Waarschijnlijk is het komische effect ook nog gelegen in het feit dat ook die betekenis een absurde situatie oplevert, waardoor je weer terugkaatst naar de eerste betekenis. Lachen is dan de enige uitweg.