De taalprof blijft passief

En wat is nou eigenlijk passief? Denkt daar eigenlijk wel eens iemand over na? Ja, passief betekent hetzelfde als lijdende vorm, tenminste als je het taalkundig bekijkt, want passief is natuurlijk ook nog een "gewoon woord": Hè doe nou eens niet zo passief!.

Op de site taalkoeien ben ik momenteel met een lezer hierover in discussie (als hij tenminste nog eens antwoordt). De lezer heeft het over passieve betekenis, maar dat is eigenlijk iets heel anders dan lijdende vorm.

Hûh?

De lijdende vorm, dat is in de zinsontleding een zinsconstructie met een hulpwerkwoord worden (eventueel zijn, als geworden is weggelaten), en het voltooid deelwoord van een zelfstandig werkwoord: het lied wordt gezongen, er wordt gelachen, wij zijn verrast. De betekenis van zo'n constructie is dat als het ware het perspectief van het gezegde verandert: in plaats van iemand zingt het lied krijg je het lied wordt gezongen, dezelfde gebeurtenis wordt nu niet vanuit het perspectief van de zanger, of vanuit neutraal perspectief, maar vanuit het perspectief van het lied gepresenteerd. Zie ook deze log.


Dat laatste zou je de passieve betekenis kunnen noemen: die perspectiefwisseling. Die constructie, worden met voltooid deelwoord, heeft de passieve betekenis tot gevolg. Maar die passieve betekenis, die zie je ook in andere constructies! Als je een voltooid deelwoord als bijvoeglijk naamwoord gebruikt, zie je hem ook al: het gezongen lied, dat is ook het lied dat gezongen wordt. Alleen voltooid deelwoorden die het hulpwerkwoord van tijd zijn hebben, vertonen die passieve betekenis niet: een op tijd gearriveerde bus is gewoon een bus die op tijd arriveert.

En wat denk je van een goed te zingen lied? Ook dat zou je een passieve betekenis kunnen noemen, want het betreft een lied dat goed gezongen kan worden. In al die gevallen van passieve betekenis kun je ook een door-bepaling toevoegen: het lied wordt door een sopraan gezongen, een door een sopraan gezongen lied, een door een sopraan goed te zingen lied.

Maar als we zo gaan beginnen zou je ik hoor een lied zingen ook wel een zin met passieve betekenis kunnen noemen: ook daar kun je toevoegen ...door een sopraan. En zelfs (dit vindt tom van taalkoeien vast een mooi voorbeeld): ik krijg dat lied echt niet gezongen door vijftig sopranen tegelijk. Beetje vergezocht voorbeeld misschien, maar stel je maar eens een recordpoging voor, voor het Guinness Book of Records.

En dan heb je ook nog het gekke hulpwerkwoord van causaliteit laten. Dat geeft je niet alleen ik laat een sopraan een lied zingen, maar ook ik laat een lied zingen door een sopraan. Net als bij zien en horen. Ook alweer een "passieve betekenis"!

Als je nu een modern taalkundige bent, dan kun je proberen om, net als een natuurkundige, al deze vormen af te leiden uit een gemeenschappelijke vorm, die diep in je onderbewuste ergens aanwezig is. Dat is spannende taalkunde, dat zal iedereen met me eens zijn. Maar als eenvoudig zinsontleder moet je hier het hoofd buigen en concluderen: een passieve constructie is in ieder geval oppervlakkig gezien iets heel anders dan een passieve betekenis.