vrijdag 11 mei 2012

Die sap toch!


Wij mogen blij zijn dat wij in Nederland altijd wel een columnist hebben die én goed schrijft, én aandacht heeft voor de taalvorm. Op die manier wordt steeds weer aangetoond dat mensen het heel erg leuk vinden om over de taalvorm na te denken (zelfs als dit zogenaamd gerechtvaardigd wordt als ergernis over het verval van de juiste vormen).


Heel vroeger had je onder andere Charivarius, later was Kuitenbrouwer heel populair, en nu heb je Paulien Cornelisse. Wie schrijft er eens een overzichtje van een eeuw taalpopulisten?


Als zo'n populair iemand iets signaleert heeft het meteen een enorme impact. Dat leest iedereen. Je zou als taalkundige wel gek zijn als je daar niet bij zou aanknopen. Ook al heb je het al eens eerder over zo'n verschijnsel gehad.


In haar laatste column in nrc next had zij het over de taalvorm verse sap, die ze ergens tegenkwam en die haar, merkte ze enigszins verwonderd op, eigenlijk helemaal niet zo slecht in de oren klonk. "Mag ik de sap even?" dat klinkt toch best goed?


Ja inderdaad, verse sap klinkt in sommige contexten best acceptabel. En hee, dat is ook al eens eerder opgemerkt, bijvoorbeeld in het woordenboek Van Dale, en in taaladviezen. Dan gaat het meestal over het/de zout. Het woordenboek noemt het "metonymisch" en veronderstelt dat de zout een afkorting is van de zoutstrooier.


Ook de taalprof heeft ooit een vraag beantwoord, die zelfs ging over verse sinaasappelsap, dus veel dichter kun je er niet bij zitten. Hij wees daar op iets als de paprikapoeder, wat vaak voorkomt, terwijl het toch het poeder is. De taalprof veronderstelde dat je met de zout het tafelproduct bedoelt (dat je kunt aangeven), terwijl het zout eerder over de chemische stof gaat. Enigszins uitgebreid zou je dat bij sap ook kunnen volhouden. In het voorbeeld van Cornelisse gaat het ook over aangeven.


Meer algemeen denk ik dat het hier gaat om de mogelijkheden van niet-telbare woorden. Neem iets als brood, appelmoes of bier, dat zijn eigenlijk stofnamen, maar die kun je best telbaar gebruiken: twee broden, drie appelmoes en vier bier. Ik denk dat die wisseling van het- naar de-woord te maken heeft met deze mogelijkheid. Meer specifiek gezegd: ik denk dat de sap altijd gaat over het telbare gebruik van sap (ja dat moet je nakijken maar dat doe ik even niet, dat is iets voor een leuk onderzoekje in een klas of zo).


Als dit waar is, dan moet Geef mij de sap even aan beter klinken dan De sap zit in een fles. Dan moet De zout staat in het derde gangpad beter klinken dan De zout wordt gewonnen in Italië. Want in die eerste voorbeelden kan het gaan over de telbare varianten (vaak tafelproducten), en in die tweede voorbeelden kan alleen maar de stof worden bedoeld.


Voor mij klopt het, maar ik ben bevooroordeeld. De lezer mag het zeggen.

11 opmerkingen:

  1. Marijn van der Zaag11 mei 2012 om 05:59

    Helemaal mee eens. Met 'de zout', 'de sap' en 'de poeder' worden duidelijk units bedoeld. Ik heb wel eens gehoord dat ouders dat bij hun kinderen 'verbeterden' naar 'het', maar ik vind de de-versies van de woorden handig en dus taalverrijking.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Scherpe observatie, al was-ie al eerder gedaan. Leuker vind ik daarom de opmerking over de taalpopulisten. Ik wil de Taalprof geen mening opdringen - ik spreek voor eigen rekening - maar ik zie hierin mijn eigen ergernis over de o zo spitsvondige waarnemers van onze taal verwoord.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Tegen deze plausibele theorie kan ik natuurlijk niet op, maar mijn gevoel als taalgebruiker is dat 'de sap' te maken heeft met een algemene tendens om stoffen van 'de' i.p.v. 'het' te voorzien. Voor mijzelf klinkt 'De sap zit in een fles' even goed als 'Geef mij de sap even aan'.

    Nog algemener vermoed ik (maar wederom zonder basis, alleen gevoel) dat dit te maken heeft met een trend of een patroon om abstractheden als deel van het geheel van 'de' te voorzien, en dat sap dus als iets abstracts wordt waargenomen. Deze trend zou zich dan voordoen wanneer men over een deel van een abstract geheel praat: als er sap wordt aangeboden, is dat niet al het op aarde aanwezige sap, maar een deel daarvan. En dan een deel waarvan de afmeting of vorm vrijelijk te bepalen is.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. @Jan: De gedachte dat de algemene tendens om van het-woorden de-woorden te maken zal er best mee te maken hebben. Paulien Cornelisse veronderstelde dat ook al, in het stukje waar ik op reageerde. Echter: die tendens verklaart niet het betekenisverschil dat ik waarneem bij die "tafelproducten." Misschien is die observatie onjuist, dat zou kunnen, maar als hij wel juist is zou daarvoor een andere verklaring noodzakelijk zijn.

    Over die abstractheden als deel van een geheel: ik denk dat we het over hetzelfde hebben als ik opmerk dat je niet-telbaarheden soms telbaar kunt gebruiken. Wat ik niet-telbaarheden noem, noem jij abstractheden. Wanneer je niet-telbaarheden (zoals 'bier') telbaar gebruikt ('twee bier'), dan verwijs je naar concrete, afgebakende hoeveelheden ('twee bier'). Dit is niet zozeer een de/het-kwestie, want het verschijnsel treedt ook op bij niet-telbaarheden die al de-woord zijn ('de cola/twee cola'), en bovendien gaat het niet altijd gepaard met een het/de-wisseling: (het blijft 'dat ene bier' en het wordt niet 'die ene bier'). Wat ik opmerkte was dat de geobserveerde wisseling bij 'sap' optrad met hetzelfde betekenisverschil.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Doet me denken aan een discussie die ik een tijdje terug had, over lidwoorden bij bedrijfsnamen. Ik gebruik 'de' ongeacht het geslacht van de bedrijfsnaam, bv. de Kruidvat. Ik kon niet goed verklaren waarom ik dat doe, behalve dan gevoel. Misschien dat ik daarmee onderscheid wil maken tussen een daadwerkelijk kruidvat en de winkelketen, al lijkt dat onderscheid mij zelden noodzakelijk voor effectieve communicatie.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. @j: De neiging om de te gebruiken bij winkels is wel bekend. De Albert Heijn, De V&D, de Blokker, het komt allemaal voor (en het behoort tot de bekende ergernissen). Het zal niet hetzelfde verschijnsel zijn, want het gaat in elk geval niet over telbaar-ontelbaar, maar de overeenkomst is dat een de/het-wisseling gepaard gaat met een betekenisverschil. Welk van de twee eerst komt is lastig te bepalen.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Volgens mij gaat het ook daar over telbaarheid: 'de Kruidvat' = 'het filiaal van Kruidvat'.

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Hm, ik kan nog steeds mijn reacties niet wijzigen: ik bedoel natuurlijk dat het om telbaarheid gaat.
    En nu ik toch bezig ben: Pauliens achternaam is zonder -n.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. @Reinier Post: Hmm, ja, ik zie wat je bedoelt. Toch heb ik bij het filiaal als deel van de winkelketen (of het bedrijf) minder het idee dat die keten dan niet-telbaar zou zijn. In de (engelstalige) taalkundige literatuur wordt dan gesproken van een "mass noun," een woord dat meestal een soort stof aanduidt. Ik ben het met je eens dat er meer overeenkomst is dan ik misschien suggereerde, maar ik blijf het toch ook verschillend vinden.

    O, en wat Cornelissen betreft: dank, dat zal ik meteen corrigeren.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Voor mij is de keten niet-telbaar: ik kan niet zeggen de Lidl is niet beursgenoteerd en wel Lidl is niet beursgenoteerd. De filialen zijn wel telbaar, maar ik moet toegeven dat de Lidl meestal niet op een specifiek finiaal slaat, maar generiek op een filiaal in het algemeen: ik zeg dat is een stuk duurder bij de Lidl terwijl dat is een stuk duurder bij Lidl voor mij ongrammaticaal is (vandaar mijn irritatie over die Edah-reclame indertijd). Een mass noun is het geen van beide: ik kan nooit zeggen: (de) Lidl zijn ....

    BeantwoordenVerwijderen
  11. @Reinier Post: Ja nee, met mass noun worden woorden bedoeld als zand of melk. Die dus wel enkelvoudig zijn, maar zich in hun semantiek meervoudig gedragen. Zand plus zand blijft zand, net zoals tafels plus tafels toch tafels blijven. Maar één tafel plus één tafel blijft niet (één) tafel. Bij je oordeel kan ik grotendeels aansluiten, al vind ik ongrammaticaal bij die laatste zin wat hard geoordeeld.

    BeantwoordenVerwijderen