Taalprof ontleedt verder

In het bericht van gisteren kwam de taalprof er niet helemaal uit, waarom je nou als kon weglaten in een zinnetje als De taalprof ontleedt zo goed (als) hij kan. De hele nacht lag hij te woelen en te zweten, en vanmorgen, in een discussie met een lezer, kreeg hij ineens een idee. In het antwoord aan de lezer gaf hij het al weg, maar het is eigenlijk wel een apart berichtje waard.

De redenering vertrekt vanuit het zinnetje Je mag hier zo lang blijven als je wilt. In deze zin mag je als niet weglaten. Net als in de constructie die ik gisteren besprak kun je als alleen weglaten als het onmiddellijk volgt op het bijvoeglijk naamwoord (hier lang): Je mag hier zo lang (als) je wilt blijven.


Dat is wel een beetje een geforceerde woordvolgorde. Beter is: Je mag hier blijven zo lang (als) je wilt. Maar wacht eens even: dat is wel een vreemde volgorde! Waarom? Omdat nu de hele bepaling zo lang (als) je wilt achter het werkwoord blijven staat.


Waarom is dat vreemd? De bijzin als je wilt hebben we ontleed als een bijwoordelijke bijzin, die aansluit op het woordje zo. Die hele graadaanduiding zou je gewoon moeten kunnen weglaten. Dat kan ook in de volgorde: Je mag hier lang blijven. Maar niet in *Je mag hier blijven lang. Met andere woorden: in de volgorde Je mag hier blijven zo lang als je wilt kun je de bijzin als je wilt niet (meer) ontleden als een bijwoordelijke bijzin bij zo. Hier moet iets anders aan de hand zijn.


Een mogelijkheid is om te veronderstellen dat zo lang als in zijn geheel de functie van voegwoord vervult. Dan heb je een bijwoordelijke bijzin die begint met het voegwoord (noem het bijvoorbeeld de "voegwoorduitdrukking") zo lang als, en die staat bij voorkeur achter het werkwoord blijven.


Zo'n complex voegwoord is niet zo ongebruikelijk als het lijkt. Ook voegwoorden als omdat, doordat, in plaats van dat zijn voorbeelden van aanvullingen bij de basis dat. En met als heb je ze ook: zoals natuurlijk, maar ook voor zo ver als. Ook in die laatste kun je dingen weglaten: zover als komt als voegwoord voor, maar ook voor zover of zover. Je hebt Zover ik weet, voor zover ik weet, zover als ik weet en voor zover als ik weet. Het meest populair volgens Google is voor zover ik weet (bijna tien keer zoveel als zover ik weet).


Die constructie zo ver als, dat is eigenlijk dezelfde als zo lang als. Maar ook zolang komt als voegwoord voor (zolang je gezond blijft is er niets aan de hand). Het staat zelfs als zodanig in het woordenboek, evenals zodra en zohaast. En volgens mij komt zo()gauw ook wel in die voegwoordfunctie voor. Dat lijkt dus inderdaad een meer voorkomende grammaticalisatie: een constructie met bijvoeglijk naamwoord en graadbepaling die zich ontwikkelt tot voegwoord.