Nooit meer drie keer niks

Interessant citaat op de voorkant van het Volkskrant Magazine. Uit een interview met de operazangeres Eva Maria Westbroek: Ik dacht: het wordt drie keer nooit wat.


Er zullen nu ongetwijfeld lezers zijn die onmiddellijk denken: Ha, contaminatie! Maar die discussie lijkt de taalprof bij voorbaat drie keer niks, dus liever vraagt hij zich af wat deze zin ons vertelt over hoe de constructie in elkaar zit.

In het artikel staat de zin trouwens net iets anders dan op te voorkant: daar stond dus Ik dacht: het wordt drie keer nooit wat, en in het interview zelf zegt Eva Maria Ik dacht: het wordt drie keer nooit meer wat.


Hoe zit die constructie in elkaar? Het lijkt een beetje een vaste formule, je hebt de constructie het wordt iets, en die kun je ontkennen. Dan zou je eigenlijk moeten krijgen: het wordt niet iets, maar het woordje niet staat niet graag voor een onbepaald voornaamwoord (net zomin trouwens als voor een onbepaald lidwoord). Dus die twee versmelten tot één woord: het wordt niets, eventueel in een informele variant het wordt niks.


Nou kun je die oorspronkelijke vorm ook voorzien van modaliteit: het wordt (nog) eens iets. Als je die ontkent, dan zou je moeten krijgen: het wordt niet (nog) eens iets, maar ook met die onbepaalde tijdsbepaling eens (die oorspronkelijk ook een onbepaald lidwoord bevatte) krijg je samensmelting: het wordt nooit (meer) iets, of informeler: het wordt nooit (meer) wat. Eventueel kun je ontkenningen stapelen om het ontkennende effect te versterken: het wordt nooit niks meer.


Die eerste ontkenning, het wordt niks, die kun je nog versterken door niks uit te breiden met een (interne) bijwoordelijke bepaling: het wordt helemaal niks. Is dat helemaal niet een losse bijwoordelijke bepaling? Nee, want je kunt hem samen met niks vooropplaatsen, als je die ontkenning nog meer nadruk wilt geven: Helemaal níks wordt het!


Kan het nog sterker? Jazeker! Als je Het wordt helemaal niks nog verder wilt versterken, kun je dat doen met de vorm Het wordt drie keer niks. Deze vorm onderstreept nog eens de gedachte dat die versterking echt bij niks hoort, en geen losse bijwoordelijke bepaling is. De betekenis is immers niet: "Het zal bij drie gelegenheden niks worden," maar eerder "Wat het wordt is niks, en dat drie keer versterkt."


Zo'n versterking met helemaal, die kan ook bij nooit: Het wordt helemaal nooit meer wat. In dat geval is helemaal nooit meer de modale versterkte variant van nooit. Maar daar kun je dan niet drie keer van maken, want drie keer niks, daar kun je je dan nog wat bij voorstellen, maar drie keer nooit, dat levert geen interpreteerbare tijdsbepaling op.


Wat is er nu aan de hand met Het wordt drie keer nooit meer wat? In dat geval is de vorm Het wordt nooit meer wat versterkt met drie keer, maar die moet worden aangehecht aan de ontkenning, die hier niet in wat zit opgesloten (dan had het niks moeten zijn), maar in eens (dat nooit is geworden). Een logische gedachte, maar doordat drie keer nooit meer geen voorstelbare versterking van nooit meer oplevert, moet je drie keer wel interpreteren als een losse bijwoordelijke bepaling, waardoor de betekenis "het wordt bij drie gelegenheden nooit meer wat" zich opdringt. En dat is niet de bedoeling.


Wat natuurlijk wel kan is nooit versterken door herhaling: het wordt nooit, nooit, nóóit meer wat. Maar blijkbaar kun je dat niet samenvatten met drie keer nooit. Waarschijnlijk heb je de neiging om nooit meer wat als één intonatiegroep bij elkaar uit te spreken, waardoor drie keer zich daar niet in kan dringen. Probeer maar eens een kleine pauze achter nooit te leggen: het wordt drie keer nooit ... meer wat. Dat klinkt niet.


Je kunt de voorbeeldzin dus wel als contaminatie stempelen, maar dan ben je ook uitgepraat. Een kleine excursie in de diepere eigenschappen van de constructie is eigenlijk veel leuker.