Het staat in een liedje van Bram Vermeulen (Doe het): Doe het zo zacht je kan. En dan ook nog eens zo lief je kan, en zo stil je kan, even verderop in het liedje. Allemaal heel lief, en het rumbaritme is aanstekelijk, maar die zin knaagt wel aan mijn taalgevoel. Zo zacht je kan? Wat is daarmee aan de hand dan?
Een ontleding is snel gemaakt: voeg in de zin het woordje als toe, en je ziet hoe hij in elkaar zit: Doe het zo zacht als je kan. De bijzin als je kan sluit aan op de graadbepaling zo, en het betreft dus een bijwoordelijke bijzin. Je zou geneigd zijn het een bijwoordelijke bepaling van vergelijking te noemen, maar dat vind ik in dit geval niet zo toepasselijk. Er wordt immers niet een vergelijking gemaakt tussen hoe zacht ze (?) het moet doen en hoe zacht het kan, het is meer een versterking van de graadaanduiding (de hoogst mogelijke graad van zachtheid). Het is natuurlijk ook geen "graadaanduidend gevolg," want dat zijn bepalingen die echt een gevolg aangeven (zo zacht dat ik het niet voel).
Kun je in die bijzinnen dat voegwoord zomaar weglaten? Dat is in de naslagwerken niet te vinden, dus we zijn aangewezen op ons taalgevoel. Ik zou zeggen: je kunt het meestal niet weglaten. *Ik heb het zo goed uitgelegd ik kan lijkt me een onmogelijke zin, evenals *Hij probeerde zo hard te roepen hij kon. Alleen als de bijzin direct achter het bijvoeglijk naamwoord staat, wordt het beter: Ik vertel het zo goed ik kan en Hij riep zo hard hij kon. Ik moet er nog even bij slikken, maar ik hoor wel dat het dan beter klinkt.
Er zijn ook wel een paar formule-achtige gevallen die nauwelijks opvallen. Zo zou ik zo goed ik kan of zo goed je kunt (of kan) nooit opgemerkt hebben. Zo goed we kunnen is prima, maar zo goed jullie kunnen vind ik dan weer vreemder. Zo enthousiast ik kan vind ik heel erg gek klinken, en hij doet dat zo gehaaid hij kan zou ik zelf nooit zo zeggen.
Het lijkt er dus op dat zo'n weggelaten voegwoord als in een versterkende graadaanduidende bijzin maar beperkt mogelijk is. Een paar incidentele gevallen zijn prima, maar hoe meer je daarvan afwijkt (andere, of ongebruikelijke bijvoeglijke naamwoorden) en zeker als je bijzin en graadbepaling van elkaar scheidt, dan wordt het op den duur onmogelijk.
Bram Vermeulen doet het natuurlijk ook omwille van het metrum. Maar waarom doen wij het eigenlijk? Zoveel winnen er we niet bij als we als weglaten.
Interessant! En nog prikkelender: in het Duits zijn zo'n zinnen volledig normaal, en met 'als' ('wenn'/'dass') zijn ze fout.
BeantwoordenVerwijderenIk been geen Nederlander, dus ben ik ook op jouw taalgevoel aangewezen, maar ik vraag me af of dit gebruik niet streekgebonden zou kunnen zijn in het Nederlands. Het zou wel kunnen dat meneer Vermeulen dat omwille van het metrum doet, maar misschien dat dit een antwoord is op je vraag waarom jullie dat soms ook doen.
@ Taalprof:
BeantwoordenVerwijderenIk vraag me af of de zin uit het liedje in verband kan/mag worden gebracht met een zin als
Doe het zo zacht mogelijk.
Hier is er bij voorkeur geen "als", al zijn zinnen mét voor mijn taalgevoel niet fout:
Doe het zo zacht als mogelijk.
Doe het zo zacht als mogelijk is.
Je kunt er ook nog wat aan toevoegen:
Doe het zo zacht als redelijkerwijze mogelijk (is).
Maar in dat laatste geval kan "als" plots niet meer weg:
*Doe het zo zacht redelijkerwijze mogelijk (is).
Levert dat iets op? Ik weet het niet dadelijk. Meestal laten we zaken die eigenlijk overbodig zijn gewoon weg, maar dan is de vraag natuurlijk: wat maakt "als" dan overbodig? Het doet me ook een beetje denken aan "als ... dan"-zinnen. Mét "als" kun je "dan" weglaten, zonder 'niet':
Als je van vlees houdt, (dan) braad je in Croma.
Hou je van vlees, dan braad je in Croma.
Hoewel, natuurlijk, want intussen hebben we dus die befaamde Croma-constructie:
Hou je van vlees, braad je in Croma.
Misschien zijn "als" en "dan" hier 'overbodig' (geworden) vanwege de inversie in de bijzin. Die zou op voldoende wijze kunnen signaleren dat het hier gaat om een voorwaardelijke zin, zodat "als" en "dan" eigenlijk redundant worden. Uiteraard kunnen we dan weer vragen "Waarom hier wel, en elders niet?", want niet alles wat redundant is, verdwijnt. Of kijken we daar met de kortetermijnbril?
@Herman Callens: ik denk dat je gelijk hebt als je deze constructie in verband brengt met 'zo ... mogelijk'. Ook dat is een versterking van die graadaanduiding, en zoals je al aangeeft heb je daar ook die weglating van 'als'. Ook toon je aan dat er misschien wel een hele bijzin (met 'is') aan ten grondslag ligt. Je zou zelfs nog een stap verder kunnen gaan: behalve voegwoord en koppelwerkwoord kun je ook nog een onderwerp toevoegen: 'Doe het zo zacht als het mogelijk is'.
BeantwoordenVerwijderenOok zie je hetzelfde effect als bij de geciteerde constructie: het werkt alleen als de bijzin onmiddellijk volgt op het bijvoeglijk naamwoord: vanuit 'Doe het zo zacht als het mogelijk is' kun je onderwerp, of onderwerp en persoonsvorm, of onderwerp, persoonsvorm én voegwoord weglaten. Maar vanuit 'Je moet het zo zacht doen als het mogelijk is' wordt het een ander verhaal. 'Je moet het zo zacht doen als mogelijk is' vind ik nog wel prima, bij 'Je moet het zo zacht doen als mogelijk' gaat er een klein nekhaartje overeind staan, en bij 'Je moet het zo zacht doen mogelijk' is duidelijk een grens gepasseerd.
Ik zie meer verschillen met die cromaconstructie. Die is echt gebonden aan die eerste zinsplaats, en die woordvolgorde met persoonsvorm vooraan. Ik zie wel dat je daar een voorwaardelijke betekenis hebt, maar het is lastig om hier een weggelaten 'als' te bepleiten (want je kunt het bijvoorbeeld alleen maar toevoegen als je de woordvolgorde ook omgooit).
Ik heb nog zitten denken over mogelijkheden met andere modale werkwoorden. Die lijken er wel te zijn. Je hebt ook 'Je mag hier zo lang blijven als je wil'. Vanuit die volgorde kun je niets weglaten, maar vanuit 'Je mag hier zo lang als je wil blijven' krijg je makkelijk 'Je mag hier zo lang je wil blijven'.
Hier heb je trouwens ook 'Je mag hier blijven zo lang als je wil,' en dat is een eigenaardige volgorde die misschien wel de sleutel vormt tot de oplossing van het raadsel. Waarom eigenaardig? Omdat je niet kunt hebben: 'Je mag hier blijven zo lang'. Dat suggereert dat die bijzin niet zomaar een bepaling is bij 'zo lang' (want anders zou hij geen invloed mogen hebben op de mogelijke positie van 'zo lang'), maar dat 'zo lang' op de een of andere manier in die bijzin zit. Dat leidt tot de gedachte dat 'zo lang als' misschien wel in zijn geheel de functie van het voegwoord vervult. En dan wordt het ineens begrijpelijk dat je daarin 'als' kunt weglaten, omdat 'zo lang' nog steeds die voegwoordfunctie kan vervullen.
Taalprof, zoals wel vaker kan ik ook nu melden dat de zin die je als voorbeeld geeft van een zin die je zelf nooit zou gebruiken, voor mij volkomen normaal klinkt: "Hij doet dat zo gehaaid hij kan" - niks mis mee en zulke constructies hoor en gebruik ik heel vaak.
BeantwoordenVerwijderenIk begin de indruk te krijgen dat je niet in het zuidwesten van het land woont; kan je daarover niet een tipje van sluier oplichten?
@Vorkbaard: nou ja, ik zou 'm zelf nooit zo gebruiken, maar ik zie wel dat hij binnen de variatie valt die regionaal of op grond van leeftijd verklaard kan worden. Het zuidwesten van het land, bedoel je De Panne?
BeantwoordenVerwijderenLeuk stukje, bijzonder interessante site.
BeantwoordenVerwijderenMag ik even zeuren over een zin in je stukje, namelijk : "Een paar incidentele gevallen zijn prima, maar hoe meer je daarvan afwijkt (...) en zeker als je bijzin en graadbepaling van elkaar scheidt, dan wordt het op den duur onmogelijk."
"hoe meer" en "als ... dan" lijken me zo niet te combineren. Het klinkt in ieder geval niet fraai.
@Wim: Hm, interessante opmerking! Mijn bedoeling was eigenlijk niet er een als-dan-constructie van te maken, bijzin met 'als' was als tussenzin bedoeld. Ik bedoelde: 'Hoe meer je daarvan afwijkt, dan wordt het op den duur onmogelijk.' Maar als ik het daartoe vereenvoudig, klinkt het inderdaad niet al te best.
BeantwoordenVerwijderenNou zit ik wel te denken wat ik beter had kunnen schrijven: 'Hoe meer ... des te' komt niet overeen met wat ik bedoel (want ik bedoel niet dat het steeds onmogelijker wordt). Misschien 'Als je hoe langer hoe meer daarvan afwijkt, dan wordt het op den duur onmogelijk'. Maar dat klinkt eigenlijk ook niet. Hm, misschien toch eenvoudigweg zonder 'hoe': 'Als je daar steeds meer van afwijkt, dan wordt het op den duur onmogelijk.'
@taalprof: voorstel: 'Als je hoe langer hoe meer daarvan afwijkt, wordt het op den duur onmogelijk.' of 'Als je daar steeds meer van afwijkt, wordt het op den duur onmogelijk.'
BeantwoordenVerwijderenIk kan niet voelen, waarom er 'dan' tussen zou moeten staan?
@james: jouw voorstel lijkt me prima. Wel of geen 'dan' lijkt me eerlijk gezegd een kwestie van smaak, die mogelijk ook samenhangt met het uitspreken van een komma-intonatie. Met komma-intonatie heb ik eerder de neiging om 'dan' in te voegen.
BeantwoordenVerwijderenTaalprof, nu zeg je dat er door steeds verder af te wijken op een gegeven moment een punt bereikt wordt waarop de constructie onmogelijk is. Maar misschien wil je juist aangeven dat er een toenemende graad van "onmogelijkheid" is? In dat geval zou je kunnen schrijven: "Hoe meer je daarvan afwijkt, hoe minder goed het mogelijk wordt" of "... hoe minder makkelijk het wordt" of "... hoe vreemder/onwelgevormder het wordt".
BeantwoordenVerwijderenHoe acceptabel is voor jou, taalprof, en voor anderen de constructie met "wat ... wat ..." in plaats van "hoe ... hoe ..."? Dus "Wat meer je ervan afwijkt, wat vreemder het wordt."
@Henk: mijn bedoeling was inderdaad dat eerste: dat er op een gegeven moment een omslagpunt bereikt wordt. Jouw suggestie met 'hoe meer... hoe minder...' komt volgens mij zo'n beetje overeen met die formulering 'hoe meer... des te...' die ik wel overwogen heb.
BeantwoordenVerwijderenDie formulering met 'wat... wat...' zit niet in mijn taalgevoel. Ik kan me er wel iets bij voorstellen, maar ik kende 'm niet.