zaterdag 20 december 2008

De wonderfles van Guus Meeuwis




De taalprof ruimt zijn schoenendoos op! Deze aantekening is al oud, maar ik kan me vaag herinneren dat iemand het al eens eerder heeft opgemerkt. Een columnist, een cabaretier, ik weet het niet meer. Dus misschien praat ik anderen na, maar de analyse hoort hier thuis.


Het is bekend dat succesvolle popsongs vaak een grammaticaal eigenaardigheidje hebben, waardoor je taalgevoel even geprikkeld wordt. Dat je net even denkt: "Hè, wat zingt-ie daar nou?" Blijkbaar is dat een prettige sensatie, want het verkoopt goed. De taalprof heeft al eens eerder geschreven over Rood van Marco Borsato, of Stil in mij van Van dik hout, en ook andere columnisten hebben rare dingen opgemerkt in andere songs.


Deze observatie betreft het lied Het is een nacht van Guus Meeuwis, waarin de passage voorkomt: Op de vloer ligt een lege fles wijn. Hè? Op de vloer ligt een wát?

Het Nederlands kent een constructie die onder taalkundigen bekend staat als de glaswijn-constructie. Die bestaat uit twee zelfstandige naamwoorden, waarvan het eerste een zogeheten "containerwoord" is (zoals glas, fles, kist, bak, vaas, handvol) en het ander een woord dat betrekking heeft op wat er in die container zit.

Het eigenaardige van die constructie is dat je hem op twee manieren kunt lezen. De bijbehorende voorbeeldzinnen zijn Ik dronk een glas wijn, en Er viel een glas wijn kapot. Wat is het verschil? Het opdrinken heeft betrekking op de wijn, en kapotvallen kan alleen het glas. Dat betekent dat in Ik dronk een glas wijn de woordgroep een glas een soort complex telwoord vormt bij het woord wijn. Wijn is hier de kern van de woordgroep. Ik dronk wijn, en wel in een hoeveelheid die overeenkomt met de inhoud van een glas. Grammaticaal gezegd (handig, dat is altijd korter): in Ik dronk een glas wijn is een glas een bijvoeglijke bepaling bij wijn.

In Er viel een glas wijn kapot ligt het anders. Het is hier niet de wijn die kapot valt, maar het glas. En dat glas is toevallig gevuld met wijn. In grammaticale termen: In Er viel een glas wijn kapot is wijn een bijvoeglijke bepaling (bijstelling) bij glas.


Vaak kun je niet goed uitmaken welk van beide lezingen bedoeld is, maar zolang de betekenissen elkaar niet bijten zoals in de genoemde voorbeelden is er niets aan de hand.


Nou zingt Guus Op de vloer lag een lege fles wijn. Dan kun je je afvragen: welke betekenis is hier bedoeld? Ligt er wijn op de grond in de hoeveelheid die overeenkomt met wat er in een lege fles kan? Nee, dat kan niet. Het woord lege lijkt die lezing te verhinderen. Vergelijk deze zin met Er zat een volle fles wijn in de stoofpot, waarin de hoeveelheidslezing zich wél opdringt.

Maar bedoelde hij dan dat er een lege fles op de grond lag die gevuld was met wijn? Maar dat is ook tegenstrijdig! De bijstelling wijn brengt de betekenis met zich mee dat de fles inderdaad wijn bevat. Niet dat hij wijn zou kunnen bevatten of bedoeld is voor wijn. Dan zeg je wijnfles, niet fles wijn.

Ik snap natuurlijk de tekstdichter wel. Die denkt aan een lege wijnfles en merkt dat dit niet in het metrum en rijmschema past. Hij maakt er lege fles wijn van (loopt lekker én rijmt), denkt misschien "hm dat klopt niet helemaal", maar kan niets beters verzinnen, of vindt het beeld dat opgeroepen wordt te belangrijk.


Waarschijnlijk beseft de dichter niet hoe gelukkig die beslissing is geweest. Nu wordt de luisteraar bij deze tekstregel even heen en weer gekaatst tussen twee lezingen die allebei betekenisproblemen met zich meebrengen. Dat prikkelt het taalgevoel, en dat vinden we blijkbaar lekker. Gevolg: het nummer bestormt de hitlijsten en nestelt zich in het collectieve geheugen van een hele generatie. Ja, als je maar je grammatica kent.

21 opmerkingen:

  1. De opmerking is van een cabaretier, maar ik weet even niet meer welke. Ik weet nog dat er verder werd opgemerkt dat Guus Meeuwis beter het "mooiste lied" zelf kan zingen in plaats van het te noemen in het nummer.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. De ondertitel van dit nummer is 'Levensecht'. Dat is een anagram (zelfs een spoonerisme, voor de liefhebbers) van 'Even slecht'.
    ("Een lied blijft slechts bij woorden, De film is in scène gezet, Maar deze nacht met jou ... is even slecht.")
    Maar dat terzijde.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Een andere eigenschap van een ander lied: André Hazes zong: "Ik HOEF je niet te ZEGgen, dat ik VAN je hou". De hoofdletters geven weer waar in de tekst de klemTOON lag. Een analyse: In de laatste zinshelft kan men, door spelen met de betekenis, op elke lettergreep zinvol een klemtoon leggen, maar niet op VAN. Knap toch, van zo'n songschrijver....

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Zou je eens wat meer kunnen vertellen over woordgroepen, Taalprof? Ik kon grammatica altijd redelijk goed volgen maar toen het over woordgroepen ging, moest ik afhaken.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Guus Meeuwis gaat ook "met zonder jas" naar buiten in "Tranen gelachen" - is dit met of zonder jas?

    BeantwoordenVerwijderen
  6. 'Op de grond ligt een lege wijnfles' zou ook veel te zakelijk zijn, volgens mij dan. Je bent meteen uit de romantische sfeer. Lege wijnflessen - die liggen ergens in een hoekje te wachten tot ze eindelijk naar de glasblak mogen. 'Een lege fles wijn' is andere koek; die is zojuist opgedronken, daar ligt de nadruk op - en niet op het feit dat hij rijp is voor de glasbak.
    En als ik weer eens 'een glas rode wijn omstoot' (straks met Kerst) gaat het dan om het glas of de wijn? De wijn zorgt altijd voor de meeste 'paniek' en gedoe en gedep ...
    Een fijne Kerst, prof!

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Ton van der Wouden22 december 2008 om 16:30

    Zou in "een lege fles wijn" misschien ongeveer het omgekeerde aan de hand kunnen zijn als in "heet water opzetten", in de stilistiek bekend als "proteron husteron"? Je zet koud water op, opdat het heet wordt, maar dat hete is nou precies waar het om gaat, anders zou je dat water niet opzetten. Net zo hoeven "lege wijnflessen" nooit vol geweest te zijn, als je begrijpt wat ik bedoel, jonge vriend, ze zijn per duizend te koop bij de glasfabriek, en ook uitstekend voor de opslag van petroleum. Een "lege fles wijn" daarentegen is in elk geval ooit met wijn gevuld geweest, en dat is belangrijk en relevant in het lied.

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @Ton van der Wouden: Hmm, dan zou ik het eerder "prolepsis" noemen. Maar dan zou het inderdaad een soort omgekeerde variant daarvan zijn, want het afwijkend geplaatste woord is niet 'lege' maar 'wijn'.
    Maar die gedachte is natuurlijk niet onmogelijk. Om eerlijk te zijn: "lege fles wijn" komt op het internet wel eens voor. Klaarblijkelijk vinden mensen het acceptabel om 'lege' hier te gebruiken in de betekenis "leeg gemaakte, geleegde".

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Plomp en Log: "met zonder X" is normale Brabantse spreektaal.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. @taalprof 23-12: Deze gedachtegang (dat het adjectief met een afwijkende, maar semantisch verwante betekenis wordt gebruikt, zoals hier met 'lege' een status wordt aangegeven maar het resultaat ve handeling, nl het 'legen van iets', wordt bedoeld) lijkt me inderdaad vaak voor te komen, en dit zelfs niet per se in verbinding met substantieven met een metonymisch karakter. Wat gedacht van het volgende randgeval tr illustratie, een 'droog' meer, bijvoorbeeld? Bij 'meer' stelt Van Dale zich “een met water gevuld bekken” voor. Een meer kan wel drooggelegd worden, maar dan is het gewoon een landvlakte ("een fles wijn -> een wijnfles" -geval dus). Als we dan zouden willen refereren naar het inmiddels verdwenen meer (~ wat Ton van der Wouden hier volgens mij bedoelt), dan kunnen we daar het adjectief 'drooggelegd' voorzetten. Om hier nu 'droge' te plaatsen is dan, denk ik, niet zozeer te wijten aan analogie met 'droge landvlakte' (een 'leeg wijnglas') maar eerder aan een slordige omschrijving: 'een geleegde fles

    BeantwoordenVerwijderen
  11. @Jonathan: Ik ben het met je eens. Maar het verschil tussen 'een lege (of geleegde) wijnfles' en 'een lege (of geleegde) fles wijn' is dat je toch in dat laatste geval dat spanningsveld hebt tussen het gevuld zijn van de fles (door de constructie 'fles wijn') en het geleegde aspect. Het kan nog één stapje erger: 'een lege fles vol wijn' bijvoorbeeld. Dat lijkt me net een stapje te ver.

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Nu we het er toch over hebben en Hazes ook al genoemd is, wil ik iets toevoegen. Hazes zingt in de vlieger: "en als zij dan leest hoeveel ik van haar hou, dat ik niet kan wennen aan die andere vrouw. Ik heb hier een brief voor mijn moeder..."
    Als en dan. Een eeneiige tweeling die hier bruut gescheiden wordt. Als ze leest, DAN? Wat gebeurt er dan? Komt ze uit de hemel neerdalen om het een en ander recht te zetten? Staat ze op uit haar graf om als een zombie de boze schoonmoeder te verjagen? We zullen het nooit weten.

    BeantwoordenVerwijderen
  13. Nu ik dan toch bezig ben, het volgende. Het voorbeeld van Hazes illustreert slechts een gebrek aan taalgevoel of -kennis. Dat is jammer voor Hazes maar het doet niets af aan het feit dat hij pakkende liedjes kon schrijven die een goot publiek aanspreken. Maar wat ook vaak gebeurd en "dichterlijke vrijheid" genoemd wordt is het bewust fout formuleren van een zin om hem te laten rijmen. Een voorbeeld hiervan is dit: "winnen jou vertrouwen en dan waanzinnig van je houden (of houwen, want het moest tenslotte rijmen) van Benny Neyman. Dat is vele malen erger dan een vergissing of een gemis aan kennis. Overigens is de rest van deze tekst ook totale bullshit en zitten er meerdere grammaticale ongeregeldheden in maar dit terzijde. De regel die ik aanhaalde is al sinds mijn prille jeugd een doorn in mijn oog.

    BeantwoordenVerwijderen
  14. Sorry, ik beloof dat ik nu op houd met berichten plaatsen. Ik bedoelde echter in een eerder bericht een boze stiefmoeder in plaats van een boze schoonmoeder. Zo zie je maar weer. Een fout is zo gemaakt...:D

    BeantwoordenVerwijderen
  15. @Zjoskeuh: Ik geloof dat je Hazes nu een beetje te kort doet. De als-zin zonder vervolg in een dan-gedeelte is in de spreektaal geen ongebruikelijke figuur. Bijvoorbeeld in de uitroep 'Als ik dat wist!' of 'Als je maar niet denkt dat ik dat doe.' In dergelijke contexten is het verzwegen vervolg kennelijk ofwel voldoende duidelijk, ofwel zo onuitsprekelijk dat je er niet aan kunt beginnen om het uit te spreken.
    Ook is het mogelijk dat dit een zogeheten "optatief" betreft: in een constructie als 'Als ik dat nou eens wist' wordt uitgedrukt dat je dat heel graag wilt ('O, mocht zij dat dan lezen').

    BeantwoordenVerwijderen
  16. Het is twee uur snachts......
    ....... .. De schemer,de radio zacht.
    Schemering midden in de nacht?
    Ook heel sterk..

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Een toestand tussen licht en donker is niet noodzakelijk aan een tijd gebonden, maar kan ook betrekking hebben op een half lichte, half donkere omgeving. Lijkt me niks geks mee aan de hand.

      Verwijderen
  17. Ook ik heb me altijd gestoord aan de Schrödingers wijnfles van Guus - is ie nou vol of is ie leeg?
    Maar je verklaring is niet juist: Het gaat hier om een genitieve naamwoordfrase waarbij het tweede lid het materiaal (of "vulling" zou je wilt) bepaalt van het eerste woord. Een fles wijn. Een emmer water. Een zak geld. Vroeger kon je dit ook zien: Toen stond er nog een genitief "s" achter het tweede lid: Een emmer waters. Vergelijkbaar met "iets leuks", al is het tweede lid daar in de stam geen naamwoord. (In het Vlaams is trouwens ook hier de s komen te vervallen: "iets leuk"). Het is dus geen adjunct bij de werkwoordsfrase, het is echt een naamwoordsconstructie. Je kunt immers niet alleen zeggen "ik drink een glas wijn" maar ook "het [glas wijn] staat op tafel"

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Je historische verklaring is juist, maar het is zeker dat in de huidige grammatica het woord 'wijn' geen genitief meer is. Dat betekent dat er een nieuwe constructie is ontstaan, of eigenlijk twee: de ene die aansluit bij 'X wijn,' waarbij X een hoeveelheidsaanduiding is, en de ander die aansluit bij 'een X (met/vol/van) Y' waarbij X een container is en Y een vulling.

      Verwijderen
  18. Nu André Hazes hier toch genoemd wordt, even het volgende over een fragment uit 'Een Beetje Verliefd': Nadat de dame in kwestie vertrokken was, zingt André 'Die kruk bleef leeg, TOT ik in de gaten kreeg'.... Vanaf dat moment moet er dus weer iemand op die kruk hebben plaatsgenomen.

    BeantwoordenVerwijderen
  19. Het lijkt me eerder dat 'Die kruk bleef leeg' de staat van verwachting uitdrukt (er staat ook 'ACH, die kruk bleef leeg'), die ophoudt op het moment dat de protagonist in de gaten krijgt dat hij voor altijd leeg zal blijven.

    BeantwoordenVerwijderen