zaterdag 13 december 2008

Uitgehuldigd



Het was vorige week zaterdag, 6 december. De presentator van Studio Sport kondigde de onderwerpen in de uitzending aan, onder andere een reportage over olympisch kampioen Maarten van der Weijden. Die was, zo merkte hij op, nog niet uitgehuldigd.


Hè? Nog niet uitgehuldigd? Dat klinkt wel heel erg vreemd. Wat is hier aan de hand?
Is dat niet gewoon fout, nog niet uitgehuldigd zijn? Het werkwoord uithuldigen bestaat toch niet? Dat is waar, maar dat is geen goede reden om het af te keuren.


Er bestaat in het Nederlands een productief procedé, dat bestaat uit het toevoegen van het voorvoegsel uit- aan een werkwoord, met als betekenis iets als "tot het einde toe". Bijvoorbeeld, Laat me eerst even uiteten. Dat betekent: "Laat me eerst even tot het einde toe eten, eten totdat ik klaar ben." Het werkwoord uiteten bestaat ook niet, en toch ontstaat het als gevolg van deze grammaticale mogelijkheid.


Je kunt zo bijna ongelimiteerd nieuwe woorden maken. Stel je hebt een vers werkwoord als telemarketeren. Als je daarmee bezig bent, dan kan er best iemand langskomen en opmerken: Zo, ben je nou nog niet uitgetelemarketeerd? Niks mis mee.


Het voorvoegsel uit- wordt heel vaak toegevoegd aan voltooide deelwoorden (zoals getelemarketeerd in het laatste voorbeeld), die dan worden gecombineerd met het werkwoord zijn: ik ben uitgetelemarketeerd. Maar wat is dat eigenlijk voor een constructie? Dat lijkt wel een voltooide tijd, maar is het dat wel?

De meeste werkwoorden maken een voltooide tijd met het hulpwerkwoord hebben: ik heb gelezen, ik heb getelemarketeerd, ik heb gegeten. Toch krijg je in deze constructie zonder uitzondering zijn: ben je al uitgelezen, uitgetelemarketeerd, uitgegeten? Da's gek.

Dat bewijst allemaal nog niks, het zou kunnen dat er door toevoeging van uit- een nieuw werkwoord ontstaat dat een voltooide tijd met zijn maakt. Er bestaan immers werkwoorden die een voltooide tijd met zijn hebben, zoals komen, arriveren, veranderen.

Toch is er wel een bewijs dat die constructie met uit- en voltooid deelwoord geen voltooide tijd is. Dat kun je zien aan de test die ik al vaker heb genoemd met een tijdsbepaling als zaterdag: neem de zin Ben je zaterdag uitgewinkeld? Kan die zin begrepen worden als een vraag over afgelopen zaterdag? Nee dat kan niet. De enige interpretatie die hierin zit is dat je vraagt of iemand aanstaande zaterdag klaar is met winkelen. Een voltooide tijd is altijd dubbelzinnig, die kan of op de toekomst, of op het verleden betrekking hebben (Ben je zaterdag gearriveerd? bijvoorbeeld).


Het is dus geen voltooide tijd. Maar wat is het dan wel? Ik denk dat het naamwoordelijk gezegde is. Door toevoeging van uit- aan een voltooid deelwoord krijg je een nieuw woord, met als betekenis ongeveer "klaar met...", dat meer bijvoeglijk is dan werkwoordelijk. En net zoals Ben je klaar met winkelen? naamwoordelijk is, zou je dat van Ben je uitgewinkeld? ook kunnen veronderstellen.


Maar nou weten we nog niet waarom Hij is nog niet uitgehuldigd een gekke zin is. Dat komt ten eerste omdat je niet bij elk werkwoord uit- kunt toevoegen, en ten tweede omdat de toevoeging van uit- een andere betekenis oplevert dan de hier bedoelde.


Je kunt uit- eigenlijk alleen maar toevoegen bij werkwoorden die geen lijdend voorwerp hebben, of die hun lijdend voorwerp kunnen missen. Dus wel bij winkelen (heeft geen lijdend voorwerp), en ook bij eten (lijdend voorwerp kan achterwege blijven), maar niet bij verorberen of haten (die moeten echt een lijdend voorwerp hebben). *Ben je uitverorberd? kan niet, en ook *Ben je uitgehaat? is onmogelijk.


Huldigen is een werkwoord dat per se een lijdend voorwerp nodig heeft. Als je aan een burgemeester vraagt wat de plannen voor vanmiddag zijn, zal hij of zij niet zomaar kunnen zeggen: *Vanmiddag moet ik even huldigen. Daar moet altijd iemand of iets bij.

Dat is één reden waarom Hij is nog niet uitgehuldigd gek is. De andere is dat die constructie, als hij wel kan, de betekenis oplevert dat het onderwerp van zijn ook als onderwerp van het werkwoord begrepen wordt. Zeg je Zij is uitgeshopt, dan is zij degene die geshopt heeft. En als je zegt Casanova is uitgekust, dan is Casanova degene die aan het kussen was.


Als de zin Maarten is uitgehuldigd dus al zou kunnen, dan zou hij moeten betekenen dat Maarten klaar is met huldigen. En dat is niet de bedoeling.


Oké, maar waarom zei die presentator dat dan zo? Ik denk dat hij uitgehuldigd ten onrechte als een lijdende vorm beschouwde. Hij is uitgegaan van de zin Maarten is gehuldigd, wat de voltooide tijd is van Maarten wordt gehuldigd (kijk maar naar de betekenis van Maarten is zaterdag gehuldigd), en hij heeft in die constructie uit- toegevoegd, zich niet realiserend dat hij daarmee een naamwoordelijk gezegde maakte met een omgekeerde betekenis.


Of hij realiseerde zich dat wel, maar hij kon zo gauw geen alternatief bedenken en dacht: dat horen de kijkers toch niet. Maar de taalprof hoort alles.

7 opmerkingen:

  1. Ton van der Wouden15 december 2008 om 02:29

    Mooi verhaal, taalprof, maar er zit, vrees ik, een rafeltje aan. Je kunt werkwoordelijke gezegdes van naamwoordelijke onderscheiden doordat in bijzinnen bij naamwoordelijke gezegdes alleen de volgorde naawoordelijk deel-pv mogelijk is ("dat dat mogelijk is", *"dat dat is mogelijk"), terwijl bij werkwoordelijke gezegdes twee volgordes mogelijk zijn (pv-rest en rest-pv: "dat hij geslagen is" en "dat hij is geslagen"). Volgens deze test zijn "uit"-formaties wel degelijk werkwoordelijk: "ik denk dat hij nu wel is uitgegeten" is net zo goed als "ik denk dat hij nu wel uitgegeten is".

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @Ton van der Wouden: dat klopt. Maar daar staat tegenover dat sommige zekere naamwoordelijke delen die de vorm hebben van een voltooid deelwoord ook in die achterpositie voorkomen. Zo is de volgorde: 'Ik geloof dat hij met een flinke dosis goedgelovigheid is behept' niet ongebruikelijk, en het lijkt me onmogelijk om dat als een werkwoordelijk gezegde te analyseren. Ook gevallen met 'raken' en voltooid deelwoord zijn soms acceptabel in de "verkeerde" volgorde: 'Kunst is een begrip waar mensen nooit over raken uitgepraat' (deze zin vond ik op het internet). Ook die gevallen moeten wel naamwoordelijk zijn.
    Dat volgordecriterium lijkt me dus niet zo waterdicht. Ook gevallen als 'de geschenken die op tafel staan uitgestald' en 'de plaats waar hij ligt begraven' zijn mijns inziens voorbeelden van vervangende koppelwerkwoorden met naamwoordelijke delen, die alleen vanwege hun vorm ook voorkomen achter de persoonsvorm.
    Het is natuurlijk een kwestie van afweging. Als je het volgordecriterium boven het tijdscriterium stelt, dan zit je met het probleem dat 'ik ben uitgegeten' de betekenis van een voltooide tijd mist, maar grammaticaal wel zo geanalyseerd moet worden. Dan zou je bijna gedwongen zijn om 'zijn' hier als een apart type hulpwerkwoord te beschouwen. Dat lijkt me ongewenst.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Het zou best kunnen dat 'huldigen' een onovergankelijk werkwoord in wording is, met de betekenis "feestfieren ter ere van iemand/iets". In dat geval is er geen been aan de zin te vinden. Aanwijzingen voor zo'n nieuw 'huldigen' zijn zinnen als de volgende (allemaal van Internet):
    (1) Zij zijn aan het huldigen!
    (2) Dan mag Feyenoord lekker huldigen voor een stel werklozen.
    (3) Stel je voor dat we kampioen worden ... lekker huldigen in de Arena!
    (4) Dan maar alles op de Amstel Cup gooien, en dan lekker huldigen op het Leidsche.
    (5) De kids van het schoolkorfbalteam hadden tijdens het huldigen wat meer praatjes.
    (6) Loopt het uit de hand, dan nooit meer huldigen in de binnenstad.
    (7) Nooit meer huldigen.
    (8) wij zijn gekomen om te huldigen
    (9) Na afloop van deze huldigingen was het de beurt aan DZT om te huldigen.
    (10) Wanneer het niet mogelijk is om bij een thuiswedstrijd te huldigen, zal er worden gezocht naar een andere mogelijkheid om te huldigen.
    Zin (2) en (3) laten zien dat ook degene die wordt gehuldigd aan dit onovergankelijke huldigen-nieuwe-stijl kan meedoen.
    Wel opvallend is dat alle voorbeelden in de context van sportprestaties worden gebruikt.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. P.S. In het Duits heb je naast een overgankelijk 'feiern' (vieren/huldigen) ook een onovergankelijk 'feiern' ('feestvieren').

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Ik heb wat voorbeelden gezocht van het prefix uit- op vanouds overgankelijke werkwoorden die ononvergankelijk aan het worden zijn. Die zijn wel te vinden, google maar eens op "uitgecombineerd" en "uitgewijzigd".
    De overgankelijke werkwoorden "combineren" en "wijzigen" hebben onbezielde objecten. Als ze onovergankelijk worden, kunnen die objecten tot onbezield subject van de zin worden. Zo'n onbezield subject lijkt niet goed samen te gaan met het prefix uit-. In de zinnen die Google geeft, hebben "uitgecombineerd" en "uitgewijzigd" nog steeds hun oorspronkelijke bezielde agens als subject.
    "Huldigen" is bijzonder doordat het een bezield object neemt. Wordt dat bij onovergankelijk gebruik het subject, dan verdraagt het zich wel met het prefix uit-. Andere werkwoorden die overgankelijk aan het worden zijn (openen, beschadigen) hebben onbezield objecten. Het kan daardoor komen dat "uitgehuldigd" met het oorspronkelijke object van "huldigen" als subject zo opvalt.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Taalprof,
    Het maakt natuurlijk niet echt uit wat de aanleiding is voor leuke observaties, maar míjn eerste gedachte bij het voorbeeld ging uit naar "uitwuiven". Het kan best zijn dat de menigte nog lang niet 'uitgewoven' is (actief), maar het feestvarken wel (passief).
    Uithuldigen tegenover inhuldigen. De feestvierders kunnen ook doorhuldigen als de festiaris allang vertrokken is. Kan je iemand ook omhuldigen, bv. van lands- tot wereldkampioen? Afhuldigen moet ook kunnen, zoiets als wegpromoveren. En werd Dan Quayle niet eigenlijk opgehuldigd door vader Bush?
    Maar goed, als de uithuldging geen afscheid moest betreffen, wordt het inderdaad een leuke puzzel.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. @Andries Rienstra: aan die betekenis van 'uithuldigen' had ik niet gedacht! Ik vind het in de context niet zo waarschijnlijk (de presentator had het echt over die lange reeks van huldigingen die de zwemmer onderging), maar in het licht van zijn afscheid was zijn huldiging bij het sportgala inderdaad een "uithuldiging".

    BeantwoordenVerwijderen