Exotische Indianentaal

In de NRC van donderdag 22 juni staat een groot artikel over de taal van de Aymara, een Zuid-Amerikaans indianenvolk. De Aymarataal is opmerkelijk in een aantal opzichten. Zo beschouwen de Aymara de toekomst als iets wat achter je ligt, terwijl ze het verleden vóór zich zien. Hoe komt dat? De onderzoekers denken dat kennis voor de Aymara, meer dan voor andere volkeren, te maken heeft met wat je gezien hebt. Je verleden, dat heb je gezien, dus dat ligt vóór je, en je toekomst is onzichtbaar, dus achter je. Ze merken verder op dat "gezien hebben" in de Aymarataal een grote rol speelt. De verslaggever van de NRC drukt het als volgt uit: Een Aymara die zegt: "Gisteren kookte mijn moeder aardappels" gebruikt verschillende werkwoordsvormen wanneer hij dat zelf heeft gezien en wanneer hij dat niet heeft gezien.


Je hoort zo'n verslaggever bij het schrijven van die zin denken: "Rare jongens, die Aymara! Vreemde, exotische eigenschap in een taal, dat je verschillende werkwoordsvormen gebruikt als je iets vertelt waar je zelf bij geweest bent." Maar hoe exotisch is dat eigenlijk? Dat valt nog best wel mee.


Kleine betekeniseigenschappen, zoals verleden tijd, of voltooide tijd, worden in talen meestal uitgedrukt door vormen van het werkwoord, door hulpwerkwoorden of door kleine bijwoordjes. Daar is weinig exotisch aan. Maar die eigenschap "gezien hebben", is dat niet bijzonder dan? Daar heb je in het Nederlands toch een hele zin voor nodig? Iets als Ik heb gezien dat mijn moeder gisteren aardappelen kookte? Ik vraag het me af. Volgens mij zit dat ook in het Nederlands op onvermoede plaatsen in de grammatica.


Wat is de betekenis van Mijn moeder schijnt gisteren aardappelen gekookt te hebben? In ieder geval lijkt me door het hulpwerkwoord schijnen uitgedrukt dat je dat niet zelf gezien hebt. Maar dat staat verder niet letterlijk in de zin. En het is ook niet de precieze betekenis van het werkwoord schijnen, want die houdt ook in dat het gaat om iemands mening. Iets als "men zegt dat". Maar dat "niet zelf gezien hebben", dat is dus een betekenisaspect dat daar ook ergens in verborgen zit.


Je kunt het nog op een andere plaats zien. Wat is het verschil tussen ik zie dat het regent en ik zie het regenen? Die zinnen betekenen ongeveer hetzelfde, en er zijn een hele hoop situaties waarbij ze onderling inwisselbaar zijn. Maar er is één geval waarbij je maar één van de twee kunt gebruiken. Dat is het geval dat je de regen niet echt ziet, maar dat je bijvoorbeeld op een satellietuitdraai, of op een buienradar de regenzone voorbij ziet trekken. Dan kun je wel zeggen ik zie dat het regent, maar niet ik zie het regenen.


Maar dat betekent, dat de betekenis "zelf gezien hebben" of "erbij zijn", wél opgesloten zit in de constructie het zien regenen, maar niet in zien dat het regent. Dat lijkt wel indianentaal!


Misschien is het allemaal dus ook weer niet zo heel bijzonder. Het Aymara zal best een paar opmerkelijke werkwoordvormen hebben, maar die betekenisaspecten, die vind je ook in andere talen wel. Zelfs in het Nederlands. Als je er maar oog voor hebt.