Het verraderlijke voorzetselvoorwerp

Trammelant in taalkundeland! Onder de veelzeggende titel Worstelen met het voorzetselvoorwerp publiceerde de taalkundige Ina Schermer-Vermeer in het laatste nummer van het tijdschrift Nederlandse Taalkunde een artikel over de definitie van het voorzetselvoorwerp. Dat is nog een hele klus. Blijkbaar bestaat er veel onenigheid onder taalkundigen over wat nou precies een voorzetselvoorwerp is, en wat je daar wel en niet onder mag rekenen. Mooi is dat! Het voorzetselvoorwerp, dat wordt toch al jaren onderwezen op de middelbare scholen? Als de geleerden daar nu nog over bekvechten, hoe moeten die arme leerlingen er dan wijs uit worden? 


Wat is er volgens Schermer-Vermeer mis met de definitie van het voorzetselvoorwerp? Volgens haar zijn er in het verleden verschillende proefjes voorgesteld (als wetenschapper noemt zij dat natuurlijk criteria), die allemaal zo hun nadelen hebben. Het ene proefje gaat wel voor alle voorzetselvoorwerpen op, maar ook voor zinsdelen die geen voorzetselvoorwerp zijn, en het andere werkt wel alleen bij voorzetselvoorwerpen, maar weer niet bij allemaal. Er zijn zinsdelen waar iedereen het over eens is (bijvoorbeeld  op iemand wachten, of op iets rekenen), maar wat moet je bijvoorbeeld met op een piano spelen? Is dat een bijwoordelijke bepaling van plaats, of toch een voorzetselvoorwerp? En is er een verschil tussen met iemand worstelen en met iets worstelen? Als je met iemand worstelt, dan worstelen jullie samen, als je met iets worstelt is dat niet zo. Zou je dan niet het tweede voorzetselvoorwerp moeten noemen en het eerste niet?

Moeilijke discussie! De conclusie van het artikel is niet erg bemoedigend voor de docenten Nederlands. Schermer-Vermeer stelt voor om in plaats van het voorzetselvoorwerp voortaan te spreken over niet-predicatieve complementaire voorzetselbepalingen. Daarmee valt dan het onduidelijke onderscheid tussen die twee worstelzinnen in ieder geval weg. Maar toch lijkt deze term de taalprof in ieder geval een gegarandeerde methode om ook de laatste geïnteresseerde leerling van de grammaticalessen weg te jagen.


Hoe moet het dan wel? De taalprof denkt dat er eigenlijk niets mis is met de term voorzetselvoorwerp. Het voorzetselvoorwerp is tenslotte een voorwerp, net als het lijdend voorwerp en het meewerkend voorwerp. Ook in de internationale terminologie is het gebruikelijk om van een prepositional object te spreken, naast het direct object en het indirect object. Dus houden zo, die term!


De term voorzetselvoorwerp drukt bovendien goed uit dat het zinsdeel "bij het werkwoord hoort". Het probleem is alleen dat "horen bij" zo'n vage term is. Wat is dat, "horen bij"? Alle proefjes voor het vinden van het voorzetselvoorwerp doen een poging om dat "horen bij" preciezer te maken. Het voorzetselvoorwerp zou niet weglaatbaar zijn (maar zeker 1 op de 3, en misschien de helft van alle voorzetselvoorwerpen zijn wel weglaatbaar, net als lijdende voorwerpen). Het voorzetsel moet van het werkwoord afhangen, maar het voorzetsel in tot drie uur duren is ook afhankelijk van het werkwoord en toch heet dat geen voorzetselvoorwerp. Van het voorzetselvoorwerp zou je een zin moeten kunnen maken (zoals in erop wachten dat het gaat regenen. Maar sommige van die zinnen zijn dan toch weer geen voorzetselvoorwerp, zoals erdoor geboeid worden dat het groter wordt. Kortom, dat "horen bij" is moeilijk in een proefje te vangen.


Waarom is dat zo moeilijk? Dat komt door het voorzetsel. Bedenk dat het voorzetselvoorwerp eigenlijk een lijdend voorwerp is, met een extra voorzetsel erbij. Wat doet dat voorzetsel? Waarom staat het erbij? Meestal heeft het geen, of bijna geen betekenis. Je kunt het niet aanvullen, zoals bij tot dichtbij of op tot bovenop, of met tot samen met. Hoe kan dat?


Voorzetselvoorwerpen zijn eigenlijk lijdende voorwerpen met een geschiedenis. Sommige stonden vroeger in een andere naamval (zoals de tweede naamval, bijvoorbeeld in ontferm u onzer, wat de oude vorm was van ontferm u over ons.), andere zijn begonnen als een bijwoordelijke bepaling, bijvoorbeeld van plaats, richting, of doel. Het voorzetsel getuigt nog van die geschiedenis. In de combinatie met het werkwoord heeft het zijn betekenis echter geleidelijk aan verloren, maar het staat er, als een soort cultureel erfgoed, nog ter versiering bij.


Je kunt het ook zien als een soort "adoptie": woordgroepen als op de trein en tegen je ouders hebben een eigen, zelfstandige betekenis, waar helemaal geen werkwoord voor nodig is. Maar soms worden die voorzetselzinsdelen "geadopteerd" door een werkwoord (zoals wachten of protesteren), en daardoor verliezen ze die zelfstandige betekenis. Ze vormen dan samen met het werkwoord een "gezinnetje". Alle leden ontlenen hun betekenis aan het hele gezin.


Als je wil weten of een zinsdeel met een voorzetsel een voorzetselvoorwerp is, vraag je dan af wat de betekenis van dit zinsdeel is. Wat voor rol speelt het zinsdeel in de gebeurtenis of de toestand die door de zin wordt uitgedrukt? Van wie krijgt het die rol? Van het voorzetsel? Dan is het geen voorzetselvoorwerp. Van een ander woord dan het werkwoord? Ook dan betreft het geen voorzetselvoorwerp. Alleen als die betekenisrol enkel en alleen van het werkwoord afhangt is er sprake van een voorwerp.