Kennen dolfijnen zichzelf?

Zo, daar hoor ik van op: dolfijnen noemen elkaar bij de naam. Al eerder was bekend dat deze dieren zichzelf in de spiegel kunnen herkennen. Ze hebben dus een soort zelfbewustzijn. Maar nu lees ik dat ze in hun eigen fluittaal ook verschillende fluitjes gebruiken voor verschillende soortgenoten. Wie weet waar ze het met elkaar nog meer over hebben.


Wij vragen ons meteen weer af: hebben de dolfijnen dan een taal die vergelijkbaar is met mensentaal? Zit de dolfijnentaal hetzelfde in elkaar als mensentaal? Moeten we daar een aparte wetenschap van maken (de aqualinguïstiek?) en hoe kunnen wij dan straks de dolfijnentaalprof verstaan?



Wat ik me nu afvraag is: hebben de dolfijnen ook een woordje als zich(zelf)? Zo'n woordje zit in alle menselijke talen. Wat is daar zo bijzonder aan? Wel, het heeft een heel ander soort betekenis als een naam (zoals Flipper of Rex) of een zelfstandig naamwoord (zoals dolfijn of plankton). Namen verwijzen naar personen. Het noemen van een naam is ongeveer hetzelfde als met je vinger naar een persoon wijzen. Zelfstandige naamwoorden staan niet altijd voor concrete personen of dingen in je directe omgeving, maar ook wel voor een soort algemeen beeld dat je daarvan in je hoofd hebt. Iedereen weet ongeveer wat een dolfijn is, en als je dat woord gebruikt, roep je dat beeld (dat concept) in je hoofd op.


Maar zichzelf betekent iets heel anders. Zonder een zin betekent het helemaal niets. Wie is nou zichzelf? Dat hangt er maar vanaf in wat voor zin je het gebruikt. In de zin Flipper herkent zichzelf staat zichzelf voor dezelfde persoon als Flipper. En in Flipper vertelt Lassie over zichzelf kan het op Flipper slaan, maar ook op Lassie. Met zo'n zin kun je twee dingen bedoelen.


Alle menselijke talen kennen zo'n woordje als zichzelf. En kinderen van zes jaar hebben totaal geen moeite met het aanwijzen van de persoon die met zichzelf bedoeld wordt in een zin. Het is dus niet zomaar een gek of moeilijk woordje, iedereen kent het en gebruikt het moeiteloos.


Soms betekent het zelfs helemaal niets. In een zin als Dolfijnen vergissen zich heeft het woordje zich niet echt een duidelijke betekenis. Wie is die mysterieuze zich die dolfijnen vergissen? (Je kunt het niet eens vrágen).


Die gevallen met het betekenisloze zich, dat zijn heel eigenaardige zinnen in het Nederlands. Je kunt dat zich dan ook niet vervangen door zichzelf (kijk maar: Dolfijnen vergissen zichzelf dat klinkt voor geen meter). Wel richt het woordje zich naar het onderwerp van de zin: dolfijnen vergissen zich, wij vergissen ons, jij vergist je, ik vergis me.


Bij het onderwerp u is het helemaal vreemd. In normale gevallen heb je bij u de keuze tussen uzelf en zichzelf: U moet uzelf goed verzekeren of U moet zichzelf goed verzekeren. Bij een gebiedende wijs is het altijd uzelf (verzeker uzelf), maar bij het betekenisloze zich en het onderwerp u is het altijd zich. Bijna niemand zegt U vergist u, en zeker niet Volgens mij vergist u u, maar liever: U vergist zich en Volgens mij vergist u zich. Waarom? Niemand die het echt weet. In die laatste zin heeft het misschien te maken met dat gekke twee keer u achter elkaar. Dat klinkt misschien een beetje te dolfijntaal-achtig (uu uu). Daarom zou ik graag weten hoe die dolfijnen dat doen. Vergissen dolfijnen zich ook wel eens?