Niet vergeten!

Op 28 september twitterde @TaalcentrumVU: Wat is juist: 'Ik heb het adres vergeten' of 'Ik ben het adres vergeten'? en dan een link naar een taaltip.

Nou zijn er waarachtig wel belangrijker zaken om je druk over te maken, en over deze kwestie bestaat al een uitgebreid en heel genuanceerd advies op taaladvies.net, met een overzicht van haast alle adviezen hierover, maar blijkbaar heeft het Taalcentrum van de VU de behoefte om nog een duit in dit al uitpuilende zakje te doen.

De taaltip (het is de derde in een reeks) begint al meteen met een domper: Beide zinnen zijn mogelijk. Vanwaar de taaltip dan, zou je zeggen, maar gelukkig: ze betekenen niet hetzelfde. Blijkbaar is de variant met zijn juist in de ene betekenis en die met hebben in de andere. Helaas wordt dit niet met zoveel woorden gezegd (het woord juist of correct komt in de rest van de taaltip niet meer voor), maar de lezer die vanuit de oorspronkelijke vraag hier terecht komt zal allicht met die gedachte verder lezen.

Wat is dan het verschil? Nou, bij heb vergeten gaat het om een "activiteit" en bij ben vergeten om een "situatie." Blijkens het overzicht op taaladvies.net is deze formulering overgenomen van de Schrijfwijzer. Andere adviezen spreken over "verzuimen" tegenover "uit het geheugen kwijtraken," of "gebeurtenis" tegenover "resultaat," maar de formuleringen lopen nogal uit elkaar.

De taaladviseurs van de VU beseffen blijkbaar dat je met de termen activiteit en situatie nog niet meteen geholpen hebt, en ze voegen dus een uitleg toe. Die uitleg begint met Kijk maar, en dan volgen de voorbeeldzinnen ik heb het adres vergeten en ik ben het adres vergeten, met daarachter de betekenisomschrijvingen activiteit: ik heb het briefje met het adres niet meegenomen, en situatie: ik herinner me het adres niet meer.

Ik heb daar om verschillende redenen moeite mee. Ten eerste stel ik me zo voor dat er mensen zijn die het verschil tussen hebben vergeten en zijn vergeten niet zo aanvoelen. Sterker nog, ik denk dat dit juist de mensen zijn die dit advies aan het lezen zijn. Als je die mensen het verschil laat zien met de toevoeging Kijk maar, dan is het net alsof je een kleurenblinde bij het nekvel grijpt, met de neus op het papier drukt en uitroept: "KIJK DAN!"

Ten tweede vind ik dat in dit voorbeeld het verschil tussen activiteit en situatie niet goed wordt uitgelegd. Waarom heb je geen situatie als je een briefje niet hebt meegenomen, en waarom heb je dan wel een activiteit? Er is dan juist geen activiteit geweest zou je zeggen. Je moet bijna een taalkundige zijn om dit te begrijpen en zelfs dan heb je er nog moeite mee. Als die hele tegenstelling activiteit/situatie al een handzaam onderscheid is, dan wordt het hier in elk geval niet duidelijk gemaakt.

Ten derde lees ik in de andere adviezen (bijvoorbeeld in de ANS), dat ook in het geval van een "min of meer actieve betrokkenheid van het onderwerp bij de genoemde werking" in toenemende mate zijn wordt gebruikt (zij het, volgens de ANS, "niet voor iedereen aanvaardbaar," maar: "Er hoeft evenwel geen bezwaar tegen gemaakt worden.") Met andere woorden, ik kan dus wel maar kijken, maar zo duidelijk is het blijkbaar allemaal niet.

Slecht nieuws voor het advies, zou je denken, maar de VU-adviseurs gaan onbekommerd door: Ook al is het verschil tussen hebben en zijn bij dit soort werkwoorden aan het vervagen, de bovenstaande regel geeft in veel gevallen houvast. Het heeft een aanstekelijke blijmoedigheid, dat geef ik toe. Het wordt wel allemaal onduidelijker, maar gelukkig, het verschil tussen activiteit en situatie (dat weliswaar nog niet uitgelegd is), daar heb je wat aan. Waarbij, dat is dan weer niet duidelijk, want is die keuze nou belangrijk of niet, dat weet je niet. En dan volgt weer de beproefde uitlegmethode: Ga maar na: welke keuze zou u maken bij de onderstaande zinnen? Waarna je de keuze krijgt voorgelegd in de zin: Als het gaat om taalregels, zijn/hebben veel mensen vergeten hoe het zit. Ja hoor eens, als ik hier een keuze kon maken zat ik dit advies niet te lezen!

De VU-ers zitten hier allemaal niet mee en voorspellen dat de meeste mensen hier zijn zullen kiezen. Een veilige voorspelling, zeker als je beseft dat in alle gevallen de neiging tot zijn de overhand lijkt te krijgen. Dat is een makkelijk gescoord punt. Zoek maar eens een geval waar iedereen de neiging heeft om hebben te kiezen.

Voordat ik nog even op de kwestie zelf inga, even het advies evalueren: de vraag was dus: wat is juist? Het advies is: kan allebei, maar met verschillende betekenis. Hoe kies je dan? Antwoord: ga op je gevoel af. Met andere woorden, het uiteindelijke advies is: doe wat je zelf beter vindt. Gelukkig, dan hebben we de taaladviseurs niet meer nodig.

Maar nu de kwestie zelf. Ik moet eerlijk bekennen dat ik daar lang niet in alle gevallen zo'n scherp taalgevoel bij heb. In de meeste gevallen heb ik een voorkeur voor zijn, en ik vind hebben eigenlijk overal een beetje gek. Er zijn maar een paar gevallen waar ik echt een scherp oordeel heb: als het lijdend voorwerp van vergeten een gewone bijzin is, vind ik alleen zijn goed: *Ik heb vergeten dat het zou regenen vind ik absoluut niet kunnen. En als het lijdend voorwerp een beknopte bijzin is, en zeker als de twee werkwoordelijke groepen, van hoofd- en bijzin, vervlochten zijn, heb ik een sterke voorkeur voor hebben: omdat ik dat boek ben vergeten te kopen vind ik aanmerkelijk slechter dan omdat ik dat boek heb vergeten te kopen.

Het genoemde onderscheid tussen activiteit en situatie geeft gemakkelijk aanleiding tot misverstanden. Er zit iets van de suggestie in dat het gaat om handeling en toestand, en dus om werkwoordelijk tegenover naamwoordelijk. En dat is weer de suggestie dat zijn een koppelwerkwoord is in Ik ben iets vergeten, bijvoorbeeld naar analogie van ik ben verbaasd. Maar dat klopt niet.

De zaterdag-test bewijst het. In de zin Ik ben zaterdag verbaasd is het lastig om zaterdag te begrijpen als afgelopen zaterdag, dus je kunt argumenteren dat hier eerder sprake is van een tegenwoordige dan van een voltooide tijd. Dus heb je een redelijk punt om ben als koppelwerkwoord te zien. Maar in Ik ben dat zaterdag vergeten is die betekenis nog volop aanwezig, en die betekenis kan alleen verklaard worden uit de voltooide tijd, en dus is zijn hulpwerkwoord van tijd.

De taalkundige literatuur over de keuze tussen hebben en zijn als hulpwerkwoord van tijd geeft nog geen blijk van volledige eenstemmigheid. Het lijkt erop dat er bij zijn in elk geval sprake is van een soort verandering in de toestand (of plaats) van het onderwerp, terwijl hebben de neutrale keuze is. Minimale paren moeten het verschil aantonen. Bij Ik heb jou gepasseerd zou de nadruk liggen op de actie die ik ondernomen heb, en bij Ik ben jou gepasseerd gaat het meer om de verandering in plaats. Daarom is het ook Ik heb veel gereisd (activiteiten ondernomen) maar Ik ben van A naar B gereisd (van plaats veranderd).

In de adviezen over hebben/zijn vergeten zie je iets doorschemeren van dat verschil: daar gaat het bij zijn vergeten vaak over een "resultaat." Dat is in dit geval denk ik het resultaat van de verandering die zich bij het onderwerp heeft voltrokken.

Wat betekent de toenemende voorkeur voor zijn dan? Volgens mij dat we het werkwoord vergeten steeds meer zien als een onbewuste verandering in je toestand: er is iets, buiten je schuld om, uit je bewustzijn verdwenen. De "actieve" betekenis, "iets nalaten," raakt blijkbaar op de achtergrond. In de gevallen waarin de context echt die betekenis van nalaten bevoordeelt (bijvoorbeeld bij verwijten) blijft de voorkeur voor hebben nog overeind: Had dat nou niet vergeten! lijkt me in die betekenis nog wel beter dan Was dat nou niet vergeten!

De taaladviseurs van Taalcentrum-VU hebben dus gelijk: je kunt maar het beste op je gevoel afgaan. Als taaltip lijkt me dit echter een overbodig advies.