De Taalprof presenteert

ER was eens een zinsdeel dat heel vaak verkeerd begrepen werd. Dat was wel een beetje zijn eigen schuld, want het was een bescheiden zinsdeel, dat nooit met klemtoon werd uitgesproken. En dan verschool het zich ook nog heel vaak achter een bijwoordelijke bepaling, zodat het al helemaal onopgemerkt bleef. "Jij bent eigenlijk gewoon een afgezwakte bijwoordelijke bepaling," zeiden de andere zinsdelen dan minachtend. Ja, jongens en meisjes, zo gaat dat met zinsdelen die zich niet op de voorgrond dringen. Die krijgen niet het respect dat ze eigenlijk verdienen.


Weten jullie al welk zinsdeel ik bedoel?
Ik heb het over het plaatsonderwerp. Het plaatsonderwerp is altijd het woordje er, en het staat -de naam zegt het al- op de plaats van het onderwerp. In een zin als Er liepen gisteren in het park drie kamelen is het zinsdeel drie kamelen het onderwerp. Want die drie kamelen, die liepen gisteren in het park. Als het maar één kameel was geweest, dan had je moeten zeggen Er liep gisteren in het park maar één kameel. Je ziet dat het werkwoord liepen dan ook verandert in liep. De zinsdelen drie kamelen en maar één kameel komen overeen met het werkwoord, en daarom noemen we ze het onderwerp van de zin. Want dat is dan weer wat onderwerpen doen: ze komen overeen met het werkwoord.


Nu staan die drie kamelen helemaal achteraan in de zin. Dat is niet normaal voor een onderwerp. Dat staat het liefst ergens vooraan in de zin: Drie kamelen liepen gisteren in het park. Doordat het plaatsonderwerp voor het onderwerp een plaatsje vrijhoudt, kunnen die drie kamelen meer achterin de zin gaan staan: Er liepen gisteren in het park drie kamelen. Sympathiek van dat plaatsonderwerp, zou je zeggen.


Maar wat is eigenlijk het nut hiervan? Waarom willen die drie kamelen zonodig achteraan in die zin staan? Waarom blijven ze niet gewoon staan waar ze thuishoren? Dat komt zo: drie kamelen is een onbepaalde woordgroep. Dat wil zeggen: als je het hebt over drie kamelen, dan heb je het in het hele gesprek nog niet over drie kamelen gehad. Anders zou je moeten zeggen de drie kamelen of die drie kamelen of zoiets. Anders gezegd: met een onbepaalde woordgroep introduceer je iets in het gesprek.


Als je iets introduceert in het gesprek, dan is het een beetje plotseling als je de zin meteen begint met dat wat je introduceert. Stel je bent met iemand rustig aan het praten over het mooie weer en hoe het park er in dit jaargetijde uitziet, en ineens zegt die persoon tegen jou Drie kamelen liepen gisteren in het park. Ja, dan schrik je wel even! De zin is nog niet eens begonnen en hup, meteen al drie kamelen waar je niet op gerekend hebt! Het is veel vriendelijker om die drie kamelen even op de achtergrond te houden en ze te bewaren tot verderop in de zin.


Dat is trouwens een vuistregel voor de opbouw van zinnen: nieuwe informatie staat meer achterin, oude informatie staat voorin. In de zin Er liepen gisteren in het park drie kamelen staat de nieuwe informatie (die drie kamelen) helemaal achteraan. Dan komt het niet zo hard aan. Het plaatsonderwerp bereidt je gesprekspartner erop voor dat er iets nieuws komt.


Nou is dat plaatsonderwerp zoals gezegd een heel bescheiden zinsdeel. Van het woordje er kun je bijna altijd ook daar maken, maar van het plaatsonderwerp juist niet: Daar liepen gisteren in het park drie kamelen, dat klinkt wel een beetje gek. Alsof het een liedje is, een beetje een ouderwets liedje. In gewone taal blijft het plaatsonderwerp liever gewoon er, dat is al gek genoeg.


Het plaatsonderwerp is zó bescheiden dat het vaak zelfs wegblijft. Het plaatsonderwerp laat zich gemakkelijk verjagen door een bijwoordelijke bepaling. In de zin Gisteren liepen in het park drie kamelen blijft het plaatsonderwerp er achterwege. Het kan er nog wel bij, Gisteren liepen er in het park drie kamelen, maar het hoeft niet. En ook bij In het park liepen gisteren drie kamelen blijft het plaatsonderwerp gemakkelijk weg. Je kunt wel weer zeggen In het park liepen er gisteren drie kamelen, maar als het plaatsonderwerp niet op de eerste plaats van de zin staat blijft het net zo lief weg. Net alsof het denkt: "Ja hallo! Als ik niet echt nodig ben dan hoeft het van mij niet meer!"


Het plaatsonderwerp schiet ook te hulp bij zinnen die geen ander onderwerp hebben. In een zin als Er wordt hier niet gerookt staat er op de plaats waar je het onderwerp zou verwachten. Maar in de hele zin staat geen onderwerp. Hoe komt dat? Dat komt omdat Er wordt hier niet gerookt de lijdende vorm is van Men rookt hier niet. In de lijdende vorm valt het oorspronkelijke onderwerp weg, en in deze zin hou je dan niks over wat het onderwerp kan zijn. Gelukkig dat we het plaatsonderwerp hebben, want anders zou je helemaal geen lijdende vorm van deze zin kunnen maken!


Ook in deze gevallen doet het plaatsonderwerp liever een stapje opzij als een bijwoordelijke bepaling de eerste zinsplaats inneemt: Hier wordt niet gerookt zul je eerder zeggen dan Hier wordt er niet gerookt.


Hebben jullie dit nu goed begrepen, jongens en meisjes? Zullen jullie dan voortaan het plaatsonderwerp het respect geven dat het verdient? En niet meer zeggen dat het "gewoon maar" een bijwoordelijke bepaling is, hoor! Fijn zo!