dinsdag 11 december 2012

Hoed u voor namaak!

Ik heb me herhaaldelijk voorgenomen om nooit iets over spelling te schrijven, maar er zijn grenzen aan wat een mens onbeschreven kan laten. Ik moet het toch even hebben over een eigenaardigheid die ik tegenkwam in de officiële woordenlijst. Op zoek naar de juiste spelling van het woord kerstversiering (met of zonder hoofdletter) viel mijn oog op de spelling van het woord Kerstman. Of kerstman, want daar is iets eigenaardigs mee aan de hand.

Ik kende natuurlijk de twee spelwijzen van het woord kerstkind. Met hoofdletter verwijst het woord naar de pasgeboren Jezus (het Kerstkind) en zonder betreft het een willekeurig kind dat met Kerstmis geboren is (een kerstkind). Dat is allemaal prima te begrijpen binnen de religieuze cultuur waarin wij leven. Maar zie nu wat er in de woordenlijst staat bij de spelwijze van kerstman:

      Kerstman [Kerst·man] (de enige echte), eigennaam
      kerstman [kerst·man] (persoon die voor Kerstman speelt), de[m.], kerstmannen [kerst·man·nen]

Blijkbaar wordt hier dezelfde gedachtegang gehanteerd als bij het K/kerstkind, maar ofwel de woordenlijstmaker was hier even in een jolige bui, ofwel hij (zij) besefte de halfslachtigheid van deze beregeling niet. Hoe moeten wij deze regel immers hanteren?

De vermelding eigennaam bij Kerstman suggereert dat het hier gaat om het woord als het zonder lidwoord gebruikt wordt (Dank u wel, Kerstman!), maar dit komt bijna nooit voor. Dus ik vermoed dat ook het gebruik met lidwoord, als het om de enige echte Kerstman gaat, met hoofdletter geschreven dient te worden. Dus De Kerstman stond bij de schoorsteen. Maar dat stelt ons voor onoverkomelijke problemen.

Ik weet niet welke leeftijd de woordenlijstmakers hebben, maar laat ik het voorzichtig uitdrukken: de meeste Kerstmannen die er zoal rondlopen, zijn personen die voor Kerstman spelen. Met andere woorden,  de Kerstman is meestal in werkelijkheid de kerstman. Sommigen zullen zelfs zeggen: altijd, maar laat ik de jonge lezertjes van dit weblog geen trauma aanpraten.

De taaladviseurs van de VRT proberen zich hieruit te redden door op hun website te vermelden dat het Kerstman moet zijn als het om de sprookjesfiguur gaat, maar dat is een schijnoplossing. Het is gaat hier namelijk om een geloofskwestie. Blijkens de door de Taalunie goedgekeurde regeling is het alleen Kerstman als het gaat om de enige echte. En dat is dus geen sprookjesfiguur, want zoals iedereen weet is die niet echt. Met andere woorden: als je spelt Kerstman, dan is dat een geloofsbelijdenis, namelijk de verzekering dat je gelooft dat het hier om de enige echte Kerstman gaat.

En dan heb je ook nog eens het probleem hoe je een pop noemt die de Kerstman (kerstman) voorstelt. Die pop is zelf natuurlijk niet de enige echte, maar hij heeft tenminste de intentie om de enige echte af te beelden. Dus dan zou je een Kerstman moeten spellen als het om de enige echte, óf een afbeelding van de enige echte zou gaan, en alleen een kerstman als het gaat om een persoon die voor Kerstman speelt. Maar dat lijkt ook wel een beetje tegenintuïtief.

Ik begrijp dat dit een onoplosbare kwestie is, die de beregeling van de tussen-n in complexiteit ver overtreft. We kunnen daar wel luchtig over doen, maar met name in het onderwijs draagt dit alleen maar bij aan de chaos die er tijdens de decembermaand al heerst. Het zou goed zijn als dit via een beperkte spellingwijziging toch eens goed geregeld werd.


14 opmerkingen:

  1. Joleen van Splunter11 december 2012 om 04:37

    De Kerstman volgt de Sinterklaasregel: als eigennaam met hoofdletter, anders met kleine letter. Volgens het Groene Boekje dan. Het blijft een geloofskwestie. Maar we hebben ook nog Kerstmis (kerstfeest, geen meervoud) en kerstmis (kerstmissen). Kerstfeest (kerstfeesten) wordt daarentegen weer met een kleine letter geschreven, en de kerst zelf ook. Pasen en Pinksteren hebben dan weer wel een hoofdletter, maar er zijn waarschijnlijk ook te weinig gelovigen in de paashaas en de pinksterbloem, vandaar dat het feest/de religieuze dag(en) zelf maar een hoofdletter hebben gekregen. Maar de kerst niet, die had al een Kerstkind en een Kerstman.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ik snap wel dat aan al die gevallen dezelfde gedachte ten grondslag ligt. De verwijzing naar de unieke, originele figuur krijgt de hoofdletter, daarvan afgeleide betekenissen hebben kleine letter. Iets vergelijkbaars heb je bij Koninginnedag en koninginnensoep.

      Maar toch is er met de Kerstman iets anders aan de hand dan met Sinterklaas. Bij de laatste gaat het om het gebruik van de eigennaam Sinterklaas als synoniem van Sint-Nicolaas (zo staat het letterlijk in de woordenlijst). Maar bij de Kerstman heb je niet zo'n duidelijk synoniem. Bovendien is het altijd de/een sinterklaas (zonder hoofdletter), maar in het geval van de Kerstman/de kerstman is het blijkbaar de vraag of het gaat om "de enige echte." Ik verzin dit niet, "de enige echte" is een letterlijk citaat uit de woordenlijst. En die toevoeging staat nergens anders, niet bij de paashaas, en ook niet bij het Kerstkind. Er staat trouwens maar zelden betekenisinformatie in de woordenlijst, alleen in dit geval is blijkbaar zeer subtiele (en van je geloofsovertuiging afhankelijke) informatie nodig voor de spelling.

      Verwijderen
  2. Deze regel lijkt me ook wat lastig te generaliseren.
    Wat doe je bijvoorbeeld in de ondertiteling van deze Monty Python-sketch?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Hmmm ... bij nader inzien is het daar juist gemakkelijk: je kunt aan het gebruik van lidworden zien of er van een soortnaam of eigennaam sprake is. Geen goede vergelijking dus, sorry.

      Verwijderen
    2. Ja, bovendien is er maar één van. In een wereld waarin allerlei neprijwielherstelmannen (of hulprijwielherstelmannen) opereren wordt het natuurlijk een ander verhaal.

      Maar die lastige generaliseerbaarheid, dat ben ik op voorhand met je eens.

      Verwijderen
  3. Als bij het lemma X de omschrijving 'persoon die voor Y speelt' staat, verdient lemma Y natuurlijk ook een plekje. Anders is het woordenboek lek en weet je nog wat er bedoeld wordt!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, da's waar. Maar waarom moet die hele omschrijving van dat lemma X erbij? In het Groene Boekje staan verder bijna geen omschrijvingen.

      Verwijderen
  4. Je wilt dat zelfs verzonnen personen een naam hebben, dus dat zal wel de bron van de hoofdletter zijn. Dan lijkt Kerstman tenminste de naam te zijn van deze persoon, ook al staat er een lidwoord voor. Verder zou je voor de hoofdletter niet moeten willen streven naar een volledige beregeling.
    In Levende Talen Magazine schreven we naar aanleiding van de nieuwe spellingregels in 2005: "In 1995 zette de Taalunie al een voorzichtige stap in de richting van een veel gedetailleerdere beregeling van het hoofdlettergebruik en in het jongste Groene Boekje is van enige terughoudendheid bij de beregeling van de hoofdletters niets meer over. Met eenentwintig regels is er voor persoonlijke interpretatie geen ruimte meer."
    Je moet bij het formuleren van regels niet veel verder gaan dan dat we een hoofdletter gebruiken aan het begin van de zin en in eigennamen, en verder uitleggen hoe je met hoofdletters omgaat in het Groene Boekje bij afleidingen en samenstellingen. Vooral niet vergeten uit te leggen dat hoofdletters deel uitmaken van de uitdrukkingsmogelijkheden die je als schrijver hebt. Had Van Dis de persoon Swiebertje in gedachten toen hij zijn dictee schreef of bedoelde hij swiebertje meer in het algemeen, dus 'zwerver' zoals in de Grote van Dale? Waarschijnlijk bedoelde hij allebei tegelijkertijd. Soms kun je heerlijk vaag zijn in wat je zegt. De spelling heeft niet altijd dezelfde mogelijkheden om iets dubbelzinnig weer te geven.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja dat zijn verstandige opmerkingen die ik allemaal graag onderschrijf. Als ik maar niet hoef uit te drukken dat ik denk dat er een "enige echte" Kerstman bestaat als ik een hoofdletter schrijf

      Verwijderen
  5. In mijn Groene Boekje (2005) staat enkel "Kerstman", zonder betekenisomschrijving. Ook Van Dale (14de uitgave, 2005) vermeldt enkel "Kerstman", en omschrijft: "sprookjesfiguur (...) die de kerstgeschenken brengt". Iets minder (ergo: niet) officieel als woordenlijst: het Witte Boekje, van GOT én (goTbetert) Wim Daniels, vermeldt wel "Kerstman" (zonder veel meer), en "kerstman", zijnde "iem. die Kerstman speelt".
    Verder zie ik het probleem niet zo. Je moet de officiële woordenlijst niet strikter gaan interpreteren dan nodig. Die schrijft ook voor: de zon, de maan, de middeleeuwen, maar in gespecialiseerde publicaties mag een hoofdletter, ook al staat die niet in de lijst. En de hoofd- (of kleine)letter uit (dis)respect? Daar kun je toch ook veel kanten mee uit?
    Hoe zit het trouwens met de Taalprof? Er zijn alvast lieden die zich in min of meerdere mate als taalproffen voordoen, maar voorzeker niet "de enige echte" zijn. Van die laatste durf ik echter niet te beweren dat het gewoon een taalprof is die de "Taalprof" speelt! Daarvoor is mijn geloof in de Taalprof nu eenmaal onwankelbaar groot ...

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Aha. Ik kwam die rare omschrijving tegen op woordenlijst.org (zie hier. Ik dacht dat dit de integrale versie van het (enige echte) Groene Boekje was.

      Het ging mij echt alleen maar om dat rare "enige echte." Misschien pak ik het iets te gekscherend aan, waardoor de indruk zou kunnen ontstaan dat ik dit een buitengewoon belangwekkende kwestie vind waar levens dan wel het aantal cadeaus met Kersmis van afhangen, maar in werkelijkheid ben ik bereid om met iedere regeling mee te gaan om daar vervolgens onbekommerd tegen te zondigen. Wat dat betreft slaat je T/taalprof-voorbeeld de spijker op zijn kop want iedere keer dat ik dat zelf gebruik merk ik dat ik maar wat doe. Soms spel ik 'de taalprof,' dan weer 'de Taalprof.' Ik denk dat ik daarmee aangeef dat ik geloof dat hij echt is, maar dat er ook iemand is die hem speelt. Dit is een mysterie dat ons pas in het hiernamaals zal worden uitgelegd.

      Verwijderen
  6. In het digitale Groene Boekje (woordenlijst.org) zijn de errata verwerkt. Zie:
    http://woordenlijst.org/erratalijst/erratalijst-mei2012.pdf.
    Woordenlijst.org is wel degelijk (ook) de officiële woordenlijst.
    Roos

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Geweldig! Dus in mei 2012 was er iemand bij de Taalunie die in de enige echtheid van de Kerstman geloofde. Op de een of andere manier vind ik dat een ontroerende gedachte.

      Verwijderen
    2. Ja joh, het leven is gewoon heel erg leuk! Mede dankzij de Kerstman en Sinterklaas! Om niet te spreken van de Paashaas ... uhm ... paashaas.
      Roos

      Verwijderen