Het verschil tussen Liesbeth Koenen

Als de taalprof een syntactische grap hoort, moet hij altijd even denken aan Liesbeth Koenen. Deze bekende taalcolumniste schreef namelijk ooit dat zij een verzameling wilde aanleggen van taalkundige grappen: grappen die afhankelijk zijn van de taalkundige structuur van een taalvorm. Later bleek dat die verzameling helaas helemaal niet bestond, maar dat heb je met meer dingen en daar heeft dan toch iedereen het over.


Ik heb dat toch altijd een fascinerend idee gevonden, zo'n verzameling. Hij is natuurlijk een beetje moeilijk af te bakenen, want bijna elke grap heeft wel iets met de taal te maken: een dubbele betekenis, een klemtoon, een schending van de normale taalgebruiksregels. Maar als je het beperkt tot grappen die te maken hebben met de ontleding van de zin kom je een heel eind.

Vandaag viel me ineens een hele categorie in, die ik nog van vroeger ken, maar die bij kinderen op een bepaalde leeftijd nog steeds populair is: de absurde grappen, vaak raadsels, van het type: Wat is het verschil tussen een dood vogeltje? (Antwoord: Zijn ene pootje is even lang).

Je ziet er misschien niet meteen een syntactische grap in, maar het lijkt me op zijn minst op de grens van syntaxis en semantiek te liggen dat het voorzetsel tussen altijd gecombineerd moet worden met een nevenschikking (tussen x en y), of een grammaticaal meervoud (tussen twee dingen, tussen die dingen). Een semantisch meervoud is onvoldoende (het verschil tussen deze verzameling), dus het is niet alleen maar semantiek.

De vraag prikkelt dus al meteen het syntactische gevoel van de luisteraar. Die verwacht: tussen een dood vogeltje en..., maar die verwachting wordt al gefrustreerd in de dalende intonatie van vogeltje. Het antwoord doet iets soortgelijks: door zijn ene pootje en even lang wordt een vergelijking gesuggereerd met zijn andere pootje (iets als even lang als zijn andere pootje), maar even lang als is geen verschil, waar in het raadsel naar gevraagd werd, maar een overeenkomst.

Nog sterker syntactisch is de variant Wat is het verschil tussen een krokodil? die als antwoord heeft Hoe groener des te zwemt-ie. Hier wordt de luisteraar gefrustreerd die een bijvoeglijk naamwoord in de vergrotende trap verwacht en een syntactisch volkomen onverwachte persoonsvorm met onderwerp krijgt (zwemt-ie), die wel enigszins in het metrum past, waardoor de suggestie van correctheid versterkt wordt.
Deze grappen doen iets heel opmerkelijks: ze bewegen zich niet zozeer op de betekenislaag van de taal, want krokodillen, groen zijn en zwemmen passen uitstekend op elkaar. Het punt is dat de vorm van de grap de constructie van een zinvolle betekenis verhindert, zelfs frustreert.

Mensen zijn heel goed in staat om in de dagelijkse conversatie uit allerlei ongrammaticale zinnen toch een betekenis af te leiden. Bij deze grappen lukt dat niet. De taalnormen zijn niet zozeer ongrammaticaal, maar antigrammaticaal: ze werken de constructie van betekenis tegen. Je probeert uit alle macht iets zinvols te begrijpen, want alle woorden passen qua betekenis bij elkaar, maar het lukt niet.

Daarmee spelen de grappen in op het syntactisch luisteren. Ze maken duidelijk dat je niet alleen betekenis hoort, maar ook vorm. Dat besef je gewoonlijk niet zo, maar als er iets mis is, dan hoor je het, en dan dringt het tot je door. Van die frustratie ga je lachen. Althans, als je het voor het eerst meemaakt. Later ga je je eraan ergeren en vind je het flauw.

Dat is het verschil tussen Liesbeth Koenen: hoe taalkundiger, des te schrijft ze.