zaterdag 21 februari 2009

Moet dát nou nog uitgelegd worden?



Wat is een lidwoord? Hehe, moet de taalprof dát nou nog uitleggen? Dat is toch een van de meest eenvoudige woordsoorten? Het staat al hartstikke simpel in alle grammaticaboekjes: de Nederlandse lidwoorden zijn de, het en een. Punt. Niks meer aan doen, niet meer over nadenken.


Ja, erg eenvoudig. Maar het klopt niet.
De makkelijkste dingen zijn vaak het moeilijkste uit te leggen. Er zijn inderdaad maar drie lidwoorden in het Nederlands: de, het en een. Ja, er zijn nog wel een paar oudere naamvalsvormen als des, der, ener en zo, maar daar gaat het mij niet om. Het gaat hierom:


De, het en een zijn lidwoorden, maar lang niet altijd. Zo kan een ook best een telwoord zijn (ik heb er een), en het is heel vaak een voornaamwoord (het is koud, het lijkt erop dat het gaat regenen). Dus die definitie dat de, het en een lidwoorden zijn, daar heb je in de praktijk niet zo heel veel aan. Dat is eigenlijk geen uitleg. De vraag is dus: lidwoorden, wat zijn dat eigenlijk? Wannéér zijn de, het en een nou wel lidwoord en wanneer niet?


Een preciezere definitie die meer houvast geeft is: lidwoorden zijn de onbeklemtoonde woorden de, het en een, tenminste als ze samen met een zelfstandig naamwoord een woordgroep vormen.


Het in het is koud is geen lidwoord, want het staat in die zin op zichzelf. En een in ik heb er een vormt ook geen woordgroep samen met een zelfstandig naamwoord, dus daar is een ook geen lidwoord. En heel subtiel: een is wél een lidwoord in 'n boek (onbeklemtoond) maar niet in één boek (beklemtoond).


Maar wacht eens even: een zelfstandig naamwoord is toch juist gedefinieerd als een woord waar je een lidwoord vóór kunt zetten? Draaien we zo niet in een kringetje rond? Want een lidwoord is iets waar een zelfstandig naamwoord bij staat en een zelfstandig naamwoord is iets waar een lidwoord voor staat, dus je moet één van die twee dingen zeker weten. Hoe kom je daar uit?


Waar het om gaat is dat je de combinatie herkent: staat er een mogelijk lidwoord (de, het of een) dat samen met een mogelijk zelfstandig naamwoord een woordgroep vormt? Dan heb je echt een lidwoord en echt een zelfstandig naamwoord.


Dit inzicht is ook belangrijk bij het bepalen van wat een zelfstandig naamwoord is. In het leuke bloesje staat leuke onmiddellijk achter het, maar toch is bloesje het zelfstandig naamwoord, want het leuke bloesje is alleen maar een uitgebreide vorm van het bloesje, en die twee woorden vormen dus de woordgroep.






9 opmerkingen:

  1. Heb je de uitleg op de Wikipedia al eens bestudeerd? Zoja wat vind je daar dan van?

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @festina lente: die wikipediapagina begint niet slecht, maar gaat al snel alle kanten op met allerlei zijdelingse informatie die afleidt van wat een lidwoord is. Zo worden eerst generieke en categoriale lidwoorden genoemd, de laatste nog vóórdat de onbepaalde lidwoorden aan de orde zijn gekomen.
    En als je niet weet wat een lidwoord is, dan heb je waarschijnlijk nog wel moeite om het te begrijpen. Je moet al weten wat "bepaaldheid" is, en niet elk woord dat je voor een zelfstandig naamwoord kunt plaatsen is een lidwoord. En in het hedendaagse Nederlands geeft het lidwoord geen informatie meer over het verschil tussen mannelijk en vrouwelijk (wat wel gesuggereerd wordt).
    Wat ik in dit stukje probeer, is een uitleg te verzinnen voor iemand die geen idee heeft wat een lidwoord is. Dan is uitleg knap lastig.
    Er staan trouwens ook wel fouten op die wikipediapagina. Een echte blunder is de opmerking dat het persoonlijk voornaamwoord 'het' eerst 't' was en later "onder invloed van het lidwoord" een apostrof kreeg. Dat slaat werkelijk nergens op.
    Ook vreemd is het feit dat eerst de verbogen vormen van het lidwoord (zoals 'des,' 'den,' 'der,' 'ener') worden genoemd, en even verderop het dialectische 'ne' en 'nen' als een "tweede onbepaald lidwoord" omschreven wordt.
    Hoewel veel informatie correct is, wekt het geheel een rommelige indruk. De etymologie van het lidwoord is een losse opmerking aan het eind nadat de lidwoorden in andere talen zijn genoemd, de eigenlijke uitleg wordt ontsierd door zijsprongen en uitweidingen die op zichzelf te verdedigen zijn, maar hier een heldere lijn vertroebelen.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ik vermoedde al wel dat je zoiets zou zeggen. Ze missen taalprofs bij de Wikipedia; werk aan de winkel!
    Het is ook leuk om door te klikken naar de uitleg van het zelfstandig naamwoord; die is volgens mij minstens even erg....

    BeantwoordenVerwijderen
  4. festina lente: Ja, nou, ik zou uit mezelf niet over deze wikipediapagina begonnen zijn, ten eerste omdat ik niet als een zurige mopperaar wil overkomen die overal kritiek op heeft, en ten tweede omdat ik wel snap dat encyclopedische informatie niet hetzelfde is als uitleggen.
    Ik heb één keer een wikipediapagina bekritiseerd (http://taalprof.web-log.nl/taalprof/2007/05/een_veel_gemaak.html ), en in de discussie daaropvolgend mijn moeilijkheden met het concept aangestipt. Je kunt het niet maken om zo'n pagina totaal om te gooien, zeker naarmate er al meerdere personen aan hebben bijgedragen.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Ja, je hebt natuurlijk hartstikke gelijk, maar stel je voor als iedereen zo zou denken? Volgens mij is het vooral de bedoeling dat de encyclopedeie uiteindelijk GOED wordt. De makers van Wikipedia willen dat (uiteraard) ook en hebben zelfs bijvoorbeeld informatieprofessionals opgeroepen hun bijdrage te leveren waar mogelijk (zie o.a. http://www.iwr.co.uk/information-world-review/news/2206830/wales-urges-librarians-help-3726833). Het aantal bijdragen schijnt namelijk behoorlijk terug te lopen de laatste tijd. Niet dat ik zelf veel bijdraag, maar ik kan ook niet zo goed uitleggen als de taalprof....

    BeantwoordenVerwijderen
  6. @festina lente: ja, ja, ik snap je morele appel, en het knaagt aan mijn geweten dat ik er niets aan doe. Aan de andere kant weet ik dat er zeer competente taalkundigen zijn (zoals de Groningse hoogleraar Jan-Wouter Zwart) die wél af en toe een lemma aanpassen. En ik sluit niet uit dat ook de taalprof zich nog ooit ergens mee gaat bemoeien. Maar ik vind het moeilijk om meteen bij een eerste binnenkomst een heel lemma om te gaan gooien.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Nou, dat klinkt in ieder geval hoopgevend!

    BeantwoordenVerwijderen
  8. De ergste onzin en omissies probeer ik op Wikipedia vaak wel te corrigeren, en dat heb ik bij de pagina over het lidwoord ook wel eens gedaan, maar ik ben op dat gebied echt geen expert, en ik heb ook geen tijd of zin om zo'n artikel van de grond af aan goed te maken. Dus dan blijft het bij "drive-by-edits" waarvan jemaar moet afwachten wat het effect op de lange termijn is.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. @Reinier: ja, dit lijkt me de kracht en tegelijkertijd de zwakte van het Wikipediasysteem: iedereen kan bijdragen waardoor alle collectieve kennis verzameld kan worden, maar die kennis wordt meestal maar fragmentarisch toegevoegd of verbeterd. Het is lastig om een eenmaal onstane collectie helemaal om te gooien.

    BeantwoordenVerwijderen