maandag 17 november 2008

Taalprof weer uitleggerig




Vanmorgen zat de taalprof bij een gesprek waarbij een van de deelnemers opmerkte dat haar leerlingen bij een mondelinge presentatie nogal oplezerig waren. Mooi woord! Zo zie je ze niet vaak in het wild. Dat was wel de moeite waard voor een mentale notitie om 's avonds nog even te genieten. Oplezerig.


Nou niet meteen zeggen, dat zal wel fout zijn, want het woord is te mooi om te verwerpen. Ook niet opmerken dat het niet in de woordenboeken staat want dat is allemaal van een starheid en kortzichtigheid die niet past bij dit fraaie exemplaar. Zeg het anders nog een keer hardop: oplezerig. Ze zijn een beetje oplezerig. Het is onmiddellijk duidelijk wat de bedoeling is: ze lezen teveel op, ze hebben al te zeer de neiging tot oplezen.

Het woord is volstrekt regelmatig van vorm en betekenis. En wat nog mooier is: het procedé is al helemaal beschreven. De taalprof had het er al over in zijn verklaring van het woord wederkerig. En de taalkundige Schönfeld beschreef het in zijn Historische Grammatica van het Nederlands (bij link doorbladeren naar paragraaf 169). Mooi stukje ouderwetse morfologie is dat. Wacht, ik vat het even samen:


Schönfeld heeft het over de geschiedenis van het achtervoegsel -ig. Dat stond oorspronkelijk achter zelfstandige naamwoorden. Maar, zo veronderstelt hij:
doordat in woorden als got. grēd-ags, ndl. honger-ig, dorst-ig, gelov-ig, tier-ig, toorn-ig het grondwoord evengoed als een werkwoordelijke stam (got. grēdus en grēdōn enz.) kon opgevat worden, kreeg het [bijvoeglijk naamwoord] ongeveer de betekenis van een tot  adjectief geworden deelwoord, en kwam, met verschuiving van de groepering, het suffix ook achter werkwoordelijke stammen te staan, b.v. nalat-ig, beger-ig, bevall-ig, vrijgev-ig, oudnndl. lez-ig ‘leeslustig’.
Mooi hè, lezig "leeslustig"? Dat woord kennen we niet meer, misschien bij gebrek aan leeslust.

Maar het gaat nog even verder:
Doordat verschillende grondwoorden in 't ndl. op -er uitgingen (b.v. honger-ig, stumper-ig, water-ig, etter-ig, ijzer-ig, schemer-ig), ontstond een nieuw suffix -erig, gewoonlijk met pejoratieve betekenis; b.v. drad-erig, hout-erig, strep-erig, plekk-erig, wind-erig, zand-erig, vlekk-erig, zwet-erig [...].

Aangezien het grondwoord soms een tweevoudige interpretatie (znw. en werkwoordelijke stam) toelaat (ijver-, etter-, honger-) kon het suffix -erig ook achter werkwoordelijke stammen staan: kraken / krakerig, klagen / klagerig, vitten / vitterig, bedillen / bedillerig, zoenen / zoenerig; vgl. vlagerig eer van vlagen dan van vlaag [...]. Vooral in 't Afrikaans is dit suffix produktief.
Schönfeld veronderstelt dus dat het achtervoegsel -erig ontstaan is uit verwarring bij woorden die toevallig op -er uitgingen, en hij signaleert een "pejoratieve," dat wil zeggen ongunstige betekenis.

In mijn stukje over wederkerig meende ik in dat achtervoegsel -ig bij werkwoorden een "habituele" betekenis te signaleren: wie lezig is, heeft een gewoonte van lezen gemaakt, wie nalatig is, heeft van nalaten een gewoonte gemaakt.


Bij -erig achter werkwoorden zou je naast die habituele betekenis ook een soort herhalingsbetekenis kunnen veronderstellen (een "frequentatief"). Ben je huilerig, dan heb je niet zozeer van huilen een gewoonte gemaakt, maar dan heb je de neiging om dat steeds maar weer te doen, tot vervelens toe.


Ik merkte op dat -erig bij werkwoorden in het Nederlands veel productiever leek dan -ig. Je zou best, zo veronderstelde ik, een woord als terugkeerderig kunnen verzinnen voor iemand die al te zeer de neiging heeft om terug te keren.


En nu zien we dus zomaar ineens een nieuw woord in die categorie opduiken. Oplezerig. Van oplezen een gewoonte gemaakt hebben en dat tot vervelens toe. Al te zeer de neiging hebben tot oplezen. Volstrekt regelmatig en loepzuiver. Het is te mooi om waar te zijn.

9 opmerkingen:

  1. Mooie verbasteringen zijn dat altijd vind ikzelf. Ik hou er van.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @buxx: wacht even, het is juist géén verbastering! Ik probeer aan te tonen dat het een zogeheten "productief proces" is, met andere woorden, dat het Nederlands deze mogelijkheid biedt om nieuwe woorden te maken. En dat daar niks mis mee is. Dat is dus nóg mooier!

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ton van der Wouden18 november 2008 om 03:31

    Voorbeelden uit het Corpus Gesproken Nederlands (lang niet allemaal afgeleid van werkwoorden, maar gevallen als "kotserig" en "kusserig" vind ik persoonlijk prachtig):
    aanstellerig
    armetierig
    ballerig
    bedlegerig
    begerig
    bemoeierig
    beverig
    bezitterig
    bibberig
    bloederig
    brallerig
    branderig
    breedvoerig
    broeierig
    dikkenekkerig
    draaierig
    drammerig
    dromerig
    druilerig
    dweperig
    flodderig
    frikkerig
    glibberig
    glijerig
    grieperig
    hangerig
    hardschreeuwerig
    harkerig
    hebberig
    hongerig
    horkerig
    houterig
    huiverig
    ijverig
    ijzerig
    kitscherig
    kleverig
    kloterig
    knapperig
    kneuterig
    kotserig
    kreefterig
    krenterig
    krullerig
    kusserig
    kwetterig
    kwijlerig
    lacherig
    lawaaierig
    lezerig
    lodderig
    machtshongerig
    miezerig
    modderig
    mopperig
    nederig
    nichterig
    nikserig
    opdrachterig
    opdringerig
    opschepperig
    overijverig
    pafferig
    paniekerig
    papperig
    patserig
    piekerig
    plagerig
    plakkerig
    poeperig
    praterig
    prekerig
    propperig
    protserig
    rukkerig
    samenzweerderig
    schemerig
    scheterig
    schijterig
    schofterig
    schrieperig
    schutterig
    showerig
    slaperig
    slijkerig
    slijmerig
    smiechterig
    snotterig
    springerig
    stroperig
    trekkerig
    troeperig
    tweeherig
    uitvoerig
    vasthouderig
    vlekkerig
    waterig
    watterig
    wederkerig
    weelderig
    wijsgerig
    winderig
    zanderig
    ziekerig
    zweterig
    zweverig

    BeantwoordenVerwijderen
  4. In het Nederlands is het suffix -erig niet zo heel productief meer, maar in het Fries is het dat nog wel. Je kunt daar heel makkelijk zeggen:
    - Hy is net sa praterich.
    - Se is wat gapperich.
    - Us heit is net sa autoriderich.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @Ton van der Wouden: Ja, dat 'kusserig' lijkt wel heel erg op 'zoenerig' dat Schönfeld noemde. En 'tweeherig' is natuurlijk geen '-erig.'
    Het lijkt er trouwens op dat de werkwoorden met -erig in de meerderheid zijn. Hm, ik loop ze even langs, gewoon voor de aardigheid:
    aanstellerig: ww + erig
    armetierig: ondoorzichtig, zal wel met 'tieren' te maken hebben
    ballerig: zn + erig
    bedlegerig: ondoorzichtig, waarschijnlijk iets met 'liggen'
    begerig: ww + ig
    bemoeierig: ww + erig
    beverig: ww + erig
    bezitterig: ww + erig (denk ik)
    bibberig: ww + ig (want -er is al frequentatief van 'bibber')
    bloederig: ww + erig (denk ik)
    brallerig: ww + erig
    branderig: ww + erig
    breedvoerig: ondoorzichtig (werkwoord 'voeren'?)
    broeierig: ww + erig
    dikkenekkerig: zn + erig
    draaierig: ww + erig
    drammerig: ww + erig
    dromerig: ww + erig
    druilerig: ww + erig
    dweperig: ww + erig
    flodderig: ww + erig
    frikkerig: zn + erig
    glibberig: ww + ig (zie 'bibberig')
    glijerig: : ww + erig
    grieperig: zn + erig (?)
    hangerig: ww + erig
    hardschreeuwerig: ww + erig
    harkerig: zn + erig
    hebberig: ww + erig
    hongerig: zn + ig (of ww)
    horkerig: zn + erig
    houterig: zn + erig
    huiverig: ww + ig (zie 'bibberig')
    ijverig: zn + ig (of ww)
    ijzerig: zn + ig
    kitscherig: zn + erig
    kleverig: ww + erig
    kloterig: zn + erig
    knapperig: ww + ig (zie 'bibberig')
    kneuterig: ww + ig (?)
    kotserig: ww + erig
    kreefterig: zn + erig
    krenterig: zn + erig
    krullerig: zn + erig (of ww)
    kusserig: ww + erig (denk ik)
    kwetterig: ww + ig (zie 'bibberig')
    kwijlerig: ww + erig
    lacherig: ww + erig
    lawaaierig: zn + erig
    lezerig: ww + erig
    lodderig: ondoorzichtig, waarschijnlijk ww + ig
    machtshongerig: zie 'hongerig'
    miezerig: ww + ig (zie 'bibberig')
    modderig: zn + ig
    mopperig: ww + ig (zie 'bibberig')
    nederig: geen achtervoegsel?
    nichterig: zn + ig
    nikserig: vnw + erig
    opdrachterig: zn + erig
    opdringerig: ww + erig
    opschepperig: ww + erig
    overijverig: zn + ig (met versterkend voorvoegsel)
    pafferig: onduidelijk
    paniekerig: zn + erig
    papperig: zn + erig (denk ik)
    patserig: zn + ig
    piekerig: zn + erig
    plagerig: ww + erig
    plakkerig: ww + erig (of zn)
    poeperig: ww + erig (of zn)
    praterig: ww + erig
    prekerig: ww + erig (of zn)
    propperig: ww + erig (of zn)
    protserig: onduidelijk (ww?)
    rukkerig: ww + erig
    samenzweerderig: ww + derig
    schemerig: zn + ig
    scheterig: zn + erig
    schijterig: ww + erig (of zn)
    schofterig: zn + erig
    schrieperig: ww + erig
    schutterig: ww + ig (zie 'bibberig')
    showerig: ww + erig
    slaperig: ww + erig
    slijkerig: zn + erig
    slijmerig: zn + erig
    smiechterig: zn + erig
    snotterig: ww + ig (zie 'bibberig')
    springerig: ww + erig
    stroperig: zn + erig
    trekkerig: ww + erig
    troeperig: zn + erig
    tweeherig: samenstellende afleiding (tw + zn + ig)
    uitvoerig: onduidelijk (ww + ig?)
    vasthouderig: ww + erig
    vlekkerig: ww + erig (of zn)
    waterig: zn + ig
    watterig: zn + erig
    wederkerig: ww + ig
    weelderig: zn + (e)rig
    wijsgerig: zn + ig
    winderig: zn + erig
    zanderig: zn + erig
    ziekerig: bn + erig
    zweterig: ww + erig
    zweverig: ww + erig
    44 van de 106 zijn ww+erig, 28 zijn zn+erig.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. @Henk: ik geloof dat ik het in het Nederlands ook nog wel redelijk productief zou noemen. Ik heb het niet geteld, maar ik heb de indruk dat veel van de voorbeelden die Ton gaf uit het CGN niet in de woordenboeken staan. Die lijken ter plekke geproduceerd.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Misschien, maar de voorbeelden zijn in het Nederlands toch aardig wat gestileerder dan in het Fries. Een studente van me deed vanmiddag trouwens de prachtige uitspraak: "Ik bin net sa muzikerich" (ik ben niet zo muzikaal). :-)

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Volgens mij is het inderdaad in het Nederlands ook nog aardig productief, zoals taalprof zegt. Ik kom uit Noord-Brabant, en ook in mijn omgeving kun je rustig 'praterig' en 'muziekerig' zeggen, met (denk ik) dezelfde betekenis.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. @Wessel Stoop: Ik heb ook toch nog maar even geteld of mijn indruk juist was dat een hoop van die woorden uit het CGN nieuwvormingen waren. Welnu: 25 van de 106 gevallen staan niet in het woordenboek (ballerig, bemoeierig, bezitterig, dikkenekkerig, glijerig, hardschreeuwerig, horkerig, ijzerig, kotserig, kreefterig, krullerig, kusserig, kwijlerig, lezerig, machtshongerig, opdrachterig, poeperig, rukkerig, scheterig, showerig, smiechterig, troeperig, vasthouderig, watterig, ziekerig). Daarvan zijn er 13 ww + '-erig' en 11 zn + '-erig' (en 1 bn + '-erig).
    Dat betekent dat bijna een kwart van alle woorden in het CGN op '-ig' een nieuwvorming met '-erig' is. Van alle woorden met zn + '-erig' is bijna 30% nieuwvorming, en van alle woorden met ww + '-erig' is dat ongeveer hetzelfde percentage.
    Dat kun je dus inderdaad wel productief noemen.

    BeantwoordenVerwijderen