zondag 25 mei 2008

Nieuwe Taalvariant ontdekt door Taalprof



De taalprof kijkt ook wel eens naar een voetbalwedstrijd, maar hij luistert dan vooral naar het commentaar. Zo ook gisteravond, de oefenwedstrijd Nederland - Oekraïne. Ergens in de eerste helft zei de commentator: Bal laten lopen door Mandzjoek... Hee, dacht de taalprof, wat gek!

Hoezo gek? Is daar wat mis mee dan?

Bal laten lopen door Mandzjoek..., ja daar is iets mee. Ga maar eens na hoe je dat zou zeggen als Mandzjoek de bal niet had laten lopen maar weggetrapt ("weggerost"), of ingegooid, of als de bal door Engelaar was gepasst naar Huntelaar en hij was precies goed aangekomen. Dan had de commentator vast niet gezegd Bal wegtrappen door Mandzjoek, Bal ingooien door Mandzjoek, Bal aankomen bij Huntelaar. Nee, dan had hij gezegd Bal weggetrapt door Mandzjoek, Bal ingegooid door Mandzjoek, Bal aangekomen bij Huntelaar. Hij had een voltooid deelwoord gebruikt, niet het hele werkwoord.

De constructie waar het hier om gaat is een zogeheten "ellips": een talige constructie waarin losse zinsdelen bij elkaar zijn gezet, zonder dat er sprake is van een volledige zin. Daar is op zichzelf niets mis mee, dat is een heel gewone spreektaalvorm. Waar je in schrijftaal moeite doet om netjes allemaal zinnen te maken die voorzien zijn van een onderwerp en een persoonsvorm, kun je in spreektaal zo'n beetje je gang gaan. Je doet maar wat.

Toch doe je blijkbaar niet zomaar wat. Want Bal aankomen bij Huntelaar, dat zal geen commentator over zijn lippen krijgen. En Bal wegtrappen door Mandzjoek kan misschien wel, maar het is niet een uiting waarmee je zegt dat Mandzjoek net de bal heeft weggetrapt. Het is niet de gebruikelijke vorm in een voetbalcommentaar.

Nou is het de taalprof er natuurlijk niet om te doen om de commentator van dienst op een foutje te betrappen. Dat zou wel erg flauw zijn en bovendien, de taalprof heeft wel wat beters te doen. Het gaat hem dan ook niet om de vraag of Bal laten lopen door Mandzjoek fout is, maar om de vraag waarom je het bijna niet hoort.

Want dat is wel een feit: Je hóórt bijna niet dat er iets aan de hand is met Bal laten lopen door Mandzjoek. Terwijl alle andere werkwoorden in deze constructie in de vorm van een voltooid deelwoord verschijnen, staan laten en lopen doodleuk in de infinitief. Hoe kan dat?

Het lijkt een beetje op de normale voltooide tijd met hulpwerkwoorden. Je zegt Ik zing en Ik heb gezongen, maar bij Ik wil zingen hoort de voltooide tijd Ik heb willen zingen. Het hulpwerkwoord kan niet de vorm aannemen van een voltooid deelwoord als het in een groepje met een ander werkwoord staat. "IPP", noemt de doorgewinterde taalkundige dat, "Infinitivus Pro Participio," het hele werkwoord in plaats van het voltooid deelwoord.

Hulpwerkwoorden vertonen IPP. Dat lijkt hier inderdaad aan de hand: in Bal laten lopen door Mandzjoek zou je een voltooid deelwoord verwachten, maar laten is een hulpwerkwoord, en door IPP wordt dat een infinitief.

Maar wacht eens even! Is het nou toch goed? Is er dus toch niets mis met Bal laten lopen door Mandzjoek? Jawel, want er is nog iets anders aan de hand.

Bal weggetrapt door Mandzjoek is namelijk niet zomaar een voltooide tijd (zoals wel het geval is met Bal aangekomen bij Huntelaar). Als je probeert hier een volledige zin van te maken zie je het. Dan wordt het: De bal wordt weggetrapt door Mandzjoek, of desnoods De bal is weggetrapt door Mandzjoek. Als je dat gaat ontleden, zie je dat De bal onderwerp is, en dat er dus sprake is van een lijdende vorm, een passiefconstructie. Bal laten lopen door Mandzjoek is dus ook lijdende vorm. Nou en?

Als je weet dat Bal laten lopen door Mandzjoek een lijdende vorm is, hoe zou je deze ellips dan moeten aanvullen tot een volledige zin? De bal wordt laten lopen door Mandzjoek? De bal is laten lopen door Mandzjoek? Hee, maar dat kan helemaal niet! Precies, dat is wat er opvallend is aan Bal laten lopen door Mandzjoek.

Nou zullen er best lezers zijn die verzuchten: "Maar zeg dan toch gewoon dat het fóút is!" maar ik doe toch nog een poging om te laten zien dat het werkelijk interessant is. Want als dat dan zo duidelijk niet kan, De bal wordt laten lopen door Mandzjoek, waarom komt het dan wél voor? Want taalkundigen zijn deze constructie al bijna 10 jaar op het spoor, hij wordt al een aantal jaren in toenemende mate waargenomen.

Waarschijnlijk komt dat omdat er geen alternatieven zijn. Je hebt gewoon geen keuze. Als je zegt Ik toon iets, dan kun je daar probleemloos van maken Door mij wordt iets getoond. Als je tonen vervangt door laten zien, dat vrijwel hetzelfde betekent, dan wil je graag Ik laat iets zien vervangen door een lijdende vorm, Door mij wordt iets laten zien.

Waarschijnlijk werkt het zo: je hebt een bepaalde woordkeus in je hoofd, en je weet dat je een lijdende vorm wilt maken. Dan begin je gewoon aan de zin, zonder dat je hem al helemaal in je hoofd hebt. Halverwege kom je er pas achter dat die constructie niet kan, en wat doe je dan? Opnieuw beginnen en woordkeus veranderen is een grote inspanning, dus je maakt de zin maar af, tegen je taalgevoel in. Dan maar zo. Het leven is te kort.

Zo'n constructie biedt je dus een interessant inkijkje in hoe de taal in je hoofd gevormd wordt. Je zou misschien denken dat we pas beginnen te praten als we weten wat we gaan zeggen, maar dat is dus maar gedeeltelijk het geval.

13 opmerkingen:

  1. Nog een grappig aspect aan "laten lopen" in de lijdende vorm is dat het eigenlijk een absentie van actie is, die door deze vorm wordt gepresenteerd alsof het een bewuste keuze is. In "Mandzjoek laat de bal lopen" maakt het werkwoord "laten" de acteur passief (is het dan een passeur?). Het gebeurt hem. Maar "bal laten lopen door Mandzjoek" klinkt veel meer als een bewuste keuze om hem niet weg te trappen.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. @Rob Hooft: ik geloof niet dat ik dat verschil zo duidelijk aanvoel. Ik snap wel wat je bedoelt, maar ik vraag me af hoe je dit zou moeten aantonen. Misschien zou je kunnen argumenteren dat 'Mandzjoek laat de bal lopen' in dit opzicht dubbelzinnig is ("Mandzjoek laat de bal per ongeluk/expres lopen").

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Robbert-Jan Henkes28 mei 2008 om 09:43

    Maar in ‘Ik heb de bal laten lopen’ is ‘laten lopen’ toch ook gewoon een vergewonisering van ‘gelaten lopen’? Zoals in ‘Ik heb hem doen beseffen’ het ‘doen’ geen infinitief is maar een verkorte deelwoordvorm, die je kan uitschrijven als: ‘Ik heb het zo gadaan dat hij besefte.’ Niet alles wat een infinitief lijkt is het ook. Oppassen! Dus ‘bal laten lopen’ is correct, als je het onderwerp, Mandzjoek, erbij denkt, maar omdat de verslaggevers zo snel praten dat de woordvolgordes in het gedrang komen, zegt hij er daarna bij wie het heeft gedaan, Mandzjoek. ‘Mandzjoek [heeft de] bal laten lopen’ had ook gekund.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. @Robbert-Jan Henkes: dat 'laten' in 'ik heb de bal laten lopen' een "vergewonisering" van 'gelaten' is, ben ik graag met je eens. Dat is precies wat taalkundigen bedoelen met IPP (infinitivus pro participio). Ik ben het niet met je eens dat 'Mandzjoek' in de zin 'bal laten lopen' het onderwerp kan zijn. Ik zou argumenteren dat 'bal' juist het onderwerp is omdat er 'door Mandzjoek' bij staat. Als 'Mandzjoek' het onderwerp zou zijn, zou de verslaggever dus eigenlijk zeggen 'Mandzjoek bal laten lopen door Mandzjoek'. Ik geloof niet dat hij dat bedoelt.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Ik vind de constructie ook interessant - ik geloof niet dat ik het zelf zou gebruiken - maar minder vreemd dan je het voor doet komen.
    Want
    De bal laten lopen door Mandsjoek
    verhoudt zich wel degelijk net zo tot
    Mandsjoek heeft de bal laten lopen
    als
    De bal weggetrapt door Mandsjoek
    tot
    Mandsjoek heeft de bal weggetrapt.
    Dat lijkt me dan ook een prima verklaring voor de constructie. (Ik geloof, i.t.t. sommige anderen, bijna heilig in transformaties als verklarend middel in de grammatica.)
    Dat
    De bal is door Mandsjoek laten lopen
    niet kan (als dat dan nog zo is!) verklaart dan waarom we de constructie vreemd vinden, maar hoeft er nog geen absoluut beletsel voor te betekenen. (Tenminste, ik zie niet waarom dat zo zou zijn; mogelijk wordt dat door bepaalde nadere grammaticale theorieen wel geimpliceerd.)
    (Overigens: ik zou het aardig vinden om te weten hoe ik tekst cursief kan maken of kan laten inspringen.)

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Misschien leuk om te weten: het Fries heeft geen IPP en kan clusters als hierboven zonder probleem passiviseren:
    (1) De bal waard rinne litten.
    de bal werd lopen-INF gelaten-PERF

    BeantwoordenVerwijderen
  7. @Reinier: jouw transformationele analyse kan ik onderschrijven, en ook jouw stelling dat er geen "absoluut beletsel" tegen is. Het is echter wel een feit dat deze transformatie in constructie met het hulpwerkwoord 'laten' in het standaardnederlands op enige weerstand stuit. Die constatering is op zichzelf nog geen verklaring ervoor. Niet dat ik die heb, ik constateer volgens mij ongeveer hetzelfde als jij.

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @Henk: zou een Friese commentator dan ooit hebben kunnen zeggen: 'Bal rinne litten troch Abe' of zoiets? Aangenomen dat Abe ook wel eens een bal heeft laten lopen.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Ik luister zo goed als nooit naar de Friestalige sportverslagen voor de radio en weet daarom niet of de elliptische constructie in het Fries wel wordt gebruikt. Hij komt op mij erg onidiomatisch over. Maar als je besluit hem te gebruiken is er geen enkel bezwaar tegen 'Bal rinne litten troch Abe'.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Had het niet kunnen/moeten/mogen zijn:
    "Bal lopen gelaten door Mandsjoek"?

    BeantwoordenVerwijderen
  11. @Steven: ook die mogelijkheid zou zijn afgeleid van een lijdende vorm: 'De bal wordt lopen gelaten door Mandzjoek.' Die klinkt niet veel beter dan 'De bal wordt laten lopen door Mandzjoek'. Misschien krijg je een soort van associatie met een bepaling van gesteldheid 'lopend', net als in 'De bal wordt met rust gelaten door Mandzjoek', maar ook dat lijkt me een geforceerde interpretatie.

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Ik vond de verklaring die u geeft voor het voorkomen van deze constructie aannemelijk, maar vooral het feit dat deze steeds vaker voor lijkt te komen. Zou het volgens u daardoor kunnen gebeuren dat het taalgevoel van mensen op den duur, wellicht door het frequenter horen van deze vorm, verandert?

    BeantwoordenVerwijderen
  13. @Mies: je taalgevoel ontstaat door de verwerking van de taal die je om je heen hoort (of leest). Als het taalaanbod verandert, bijvoorbeeld doordat sommige taalvormen vaker of minder vaak voorkomen, zal dat zeker invloed hebben op de nieuwe generatie. Jouw taalgevoel zal al wel stabieler zijn, maar ook dat kan nog veranderen onder invloed van je omgeving. Wat jij veronderstelt kan dus zeker gebeuren. In dit geval zal het ook helpen dat er voor deze constructie eigenlijk geen alternatieven zijn, zodat je vaker halverwege de zin, als je al besloten hebt om een lijdende vorm te maken, gedwongen bent om hem te gebruiken.

    BeantwoordenVerwijderen