Bij het bijvoeglijk naamwoord

Een bijvoeglijk naamwoord, wat is dat eigenlijk? Leg dat maar eens uit. Dat valt nog niet mee. Ja, je kunt makkelijk een voorbeeldje geven. Zo van: blij, dat is een bijvoeglijk naamwoord, rond, en houten, en afgepeigerd. Afgepeigerd? Is dat geen werkwoord? Ja daar zeg je zowat. Daar ga je al.

Laat ik eens met een gek feitje beginnen: bijvoeglijke naamwoorden, die heb je niet in alle talen. Elke taal kent zelfstandige naamwoorden en werkwoorden, maar er zijn talen die geen bijvoeglijke naamwoorden kennen. En sterker nog: je hebt talen die wel een bijvoeglijk naamwoord hebben, maar dat lijkt dan heel veel op een werkwoord. Of je hebt talen waarin het bijvoeglijk naamwoord meer wegheeft van een zelfstandig naamwoord. Het zit er een beetje tussenin, tussen een zelfstandig naamwoord en een werkwoord.

Maar wat is dan een bijvoeglijk naamwoord? Nou, dat ligt eraan hoe je het bekijkt. Er zijn eigenschappen die typisch zijn voor een bijvoeglijk naamwoord. Als een woord al die eigenschappen heeft, is het een echt, zuiver, achttien karaats bijvoeglijk naamwoord. Maar sommige woorden hebben sommige kenmerken niet.

Voorbeeldje? Bijvoeglijke naamwoorden, daar kun je on- voorzetten. Dat is typisch voor bijvoeglijke naamwoorden. Je kunt zelfs nieuwe woorden maken door een bijvoeglijk naamwoord te nemen en daar on- voor te zetten. Onblij, dat klinkt toch niet zo slecht? Of ondood (is een vampier niet ondood)? Veel beter dan ontafel of onstoel, om maar eens twee zelfstandige naamwoorden te nemen. Maar onhouten, dat is dan weer gek. Is houten daarom geen bijvoeglijk naamwoord? Natuurlijk is het dat wel. Alleen geen achttien karaats.

Dat je er on- voor kunt zetten, dat is een eigenschap van de woordopbouw. Dat zegt wat je allemaal kunt doen met een bijvoeglijk naamwoord. On- ervoor, -heid erachter, -er of -st erachter, er zijn een paar van die typische dingen die je met een bijvoeglijk naamwoord kunt doen. Als dat allemaal kan, dan heb je morfologisch een bijvoeglijk naamwoord.

Ook wat de betekenis betreft heb je wel zoiets typisch: een bijvoeglijk naamwoord zegt van iets of iemand wat het is. Iemand is blij, iemand is dood, iets is rond. Ja, en iets is houten, dat kan dan weer niet, maar toch is houten een bijvoeglijk naamwoord, hoor! Let maar op.

En dan het belangrijkste: hoe gebruik je een bijvoeglijk naamwoord in een zin? Nou, dat is makkelijk: een bijvoeglijk naamwoord kun je gebruiken als naamwoordelijk deel (de bal is rond), als bepaling van gesteldheid (hij kwam blij binnen) en als bijvoeglijke bepaling (de houten tafel, hèhè, dáárom is houten ook een bijvoeglijk naamwoord). Dat gebruik, dat is de syntaxis.

Als een woord nu alle morfologische eigenschappen heeft van een bijvoeglijk naamwoord, de typische betekenis, én het is ook nog eens gebruikt op de plaats van een bijvoeglijk naamwoord, ja, dan hebben we zeker te maken met een bijvoeglijk naamwoord. En zo nee? Tja, dan hangt het ervan af.

Een ding is zeker: de syntactische eigenschappen zijn het belangrijkste. Als een woord niet gebruikt is als een naamwoordelijk deel, een bepaling van gesteldheid of een bijvoeglijke bepaling, dan wordt het niet benoemd als bijvoeglijk naamwoord.

Als de syntactische eigenschappen in orde zijn, dan heeft het woord sterke papieren om een bijvoeglijk naamwoord genoemd te worden. Eigenlijk kan het dan alleen nog misgaan als er redenen zijn om het anders te noemen. Bijvoorbeeld in wij zijn arts. Daar is arts wel een naamwoordelijk deel, maar het heeft verder alle kenmerken van een zelfstandig naamwoord. Oké, dan wint die benoeming. En in het werk is af zijn er ook wel redenen om af een bijwoord te noemen (alhoewel je daar ook wel kunt opmerken dat het affe werk een reden kan zijn om het toch bijvoeglijk naamwoord te noemen). Maar daar houdt het dan wel zo'n beetje op.

En hoe zit dat dan met afgepeigerd? Is dat dan geen werkwoord? Ja, dat zou kunnen. Als hij is afgepeigerd de lijdende vorm is van iemand peigerde hem af zou je dat kunnen bepleiten. Maar zeg eens eerlijk, vind je dat echt de betekenis? Of is het voltooid deelwoord afgepeigerd onderhand versteend tot een bijvoeglijk naamwoord met de betekenis erg moe?