Bijvoeglijke en bijwoordelijke bepaling: hetzelfde maar dan anders

Op Twitter vraagt iemand (in de categorie #durftevragen): "Kan iemand mij duidelijk het verschil tussen bijvoeglijke en bijwoordelijke bepaling uitleggen?" Ja dat kan wel. Maar daar heb je niet veel aan als je niet eerst weet wat de overeenkomsten zijn.

Beetje flauw misschien, om een vraag op die manier te frustreren. Iemand die vraagt wat het verschil is tussen twee dingen geeft daarmee toch juist aan dat zij vindt dat ze sterk op elkaar lijken? Zo iemand ziet toch juist de overeenkomsten? Ja, dat is wel zo, maar zijn dat wel de goede overeenkomsten?


Ik bedoel dit: ik heb sterk het vermoeden dat mensen die de bijvoeglijke en de bijwoordelijke bepaling niet uit elkaar kunnen houden, als enige overeenkomst zien dat ze allebei overblijven als je de andere zinsdelen gehad hebt. De bijvoeglijke en bijwoordelijke bepalingen zijn de restcategorieën van de ontleding. Als je er zo over denkt, zijn de verschillen inderdaad lastig.


De echte overeenkomst tussen bijvoeglijke en bijwoordelijke bepaling is dat ze allebei bepaling zijn. Klinkt ook als een open deur, maar toch de moeite waard. Want bepalingen, dat zijn zinsdelen die iets anders bepalen. Dat wil zeggen: die nadere informatie aan iets toevoegen. Zo kun je aan de zin Het regent de nadere informatie toevoegen dat het vanmiddag regent, of in Kaapstad, of heel hard. In al die gevallen voeg je nadere informatie toe. Plaats- of tijdsbepaling toegevoegd aan de hele bewering, of een graadbepaling aan het regenen. Zo kun je van alles toevoegen. Aan de zin Het plein is groot kun je toevoegen Het centrale plein in de stad is te groot voor de mensenmassa, en al die toevoegingen zijn nadere bepalingen. Met centrale en in de stad geef je preciezere informatie over het plein, en met te en voor de mensenmassa zeg je iets meer over de grootte.


Bepalingen zijn altijd extra. Ze kunnen wel het belangrijkste deel van de informatie zijn die je in de zin wilt uitdrukken, maar in de opbouw van de zin zijn ze niet noodzakelijk. Er zijn wel een paar twijfelgevallen, zoals een plaatsbepaling bij wonen, of een tijdsbepaling bij duren, maar die worden door grammatici dan ook vaak als halve voorwerpen bestempeld (echte taalkundigen spreken natuurlijk van pseudo-objecten).


Ergens zijn alle bepalingen dus hetzelfde. Dat is het eerste wat je moet begrijpen. Vervolgens is het verschil niet zo moeilijk meer. Want er is één soort bepaling die een aparte status heeft: dat is de bepaling bij een zelfstandig naamwoord (of voornaamwoord). Die wordt bijvoeglijk genoemd. Waarom staat die apart? Omdat dat de enige is die verbuiging kan hebben. Dat geldt in het moderne Nederlands weliswaar alleen nog maar voor de bijvoeglijke naamwoorden die vóór het zelfstandig naamwoord staan, maar als je kijkt naar een taal als het Latijn of het Grieks, dan zie je dat het zelfstandig naamwoord zijn naamval deelt met al zijn bepalingen.

In het voorbeeld Het centrale plein in de stad is te groot voor de mensenmassa zijn dus centrale en in de stad de bijvoeglijke bepalingen (want ze zijn toegevoegd aan plein), en te en voor de mensenmassa zijn bijwoordelijk.