donderdag 22 augustus 2013

De mogelijkheid van een kans

Waar veel mensen langdurig met elkaar praten, daar vind je op den duur alles terug wat de taal interessant maakt. In Nederland (en in veel andere landen) praten veel mensen langdurig met elkaar over voetbal, dus in gesprekken over voetbal vind je op den duur alles terug wat de taal interessant maakt. Dit is een ijzeren wet, waar ik nog nooit een tegenvoorbeeld van ben tegengekomen.

Dat wil overigens nog niet zeggen dat mensen die over voetbal praten en daarbij op iets talig interessants stuiten, zich daarvan bewust zijn. En al helemaal niet dat ze daar nog een zinnig woord over kunnen zeggen. Daar heb je dan weer een beetje grammaticale kennis voor nodig.

In het voetbal heb je kansen en mogelijkheden. De kenners weten wat ik bedoel. Een speler die een kans mist, krijgt na de wedstrijd op zijn kop van de trainer, maar een mogelijkheid is wat anders. Een mogelijkheid, daar moet je nog maar een kans van zien te maken, en als dat lukt is het mooi, maar het wordt je niet aangerekend als je mogelijkheden laat liggen.

Het onderscheid wordt door insiders toegeschreven aan Louis van Gaal, bijvoorbeeld in een artikel over voetbaltaal van Kees van der Zwan in Onze Taal, en op internet in columns en commentaren. Over de betekenis bestaat minder eenstemmigheid. Iedereen lijkt het er wel zo'n beetje over eens dat een kans "groter" ("kansrijker") is dan een mogelijkheid, maar hoe dat precies zit weet niemand scherp te omschrijven. Wanhopig vluchten de commentatoren in omschrijvingen met aanhalingstekens (zoals "kansrijker") of in tautologische termen. Zo lezen we ergens: 'een mogelijkheid is een potentiële kans.' De vanzelfsprekendheid hiervan blijkt als je het vreemde woord potentieel vervangt door zijn synonieme "gewone" tegenhanger: 'een mogelijkheid is een mogelijke kans.' En volgens wikipedia is een mogelijkheid dan weer synoniem aan een halve kans, en gaat de mogelijkheid altijd aan de kans vooraf.

Al deze pogingen tot betekenisomschrijving roepen -al dan niet bewust- het beeld op van een verzonnen onderscheid, waarmee voetbaltrainers (en dan in het bijzonder Louis van Gaal) alleen maar interessant proberen te doen. Een kunstmatig verschil dus, alleen door ingewijden gebruikt, en zelfs die weten waarschijnlijk niet precies waarover ze het hebben. Ik kan bewijzen dat dit beeld niet klopt. Naar mijn idee zit het onderscheid tussen kans en mogelijkheid al eeuwenlang in de taal opgesloten.

Een taalkundige zal het betekenisonderscheid tussen kans en mogelijkheid meteen karakteriseren als een modaal betekenisonderscheid. Het gaat hier om een bepaalde soort modaliteit, namelijk de waarschijnlijkheid dat er iets gaat gebeuren (in dit geval: dat er een doelpunt gemaakt wordt). Die waarschijnlijkheid kan groter of kleiner zijn, in een glijdende schaal. De twee uiteinden van de schaal kun je met hulpwerkwoorden uitdrukken: er kan een doelpunt vallen, of er moet een doelpunt vallen. Het Nederlands is heel sterk in allerlei kleine woordjes en constructies waarmee je andere punten op die schaal kunt uitdrukken: er kan wel eens een doelpunt vallen, er kan best een doelpunt vallen, er kan heel goed een doelpunt vallen, het kan niet anders dan dat er een doelpunt valt. En vanuit het andere uiteinde: er moet wel een doelpunt vallen, er moet eigenlijk een doelpunt vallen (maar hier kom je ook heel snel in de wenselijkheid terecht: er moet nou toch eindelijk eens een keer een doelpunt vallen).

Wie dit snapt, ziet meteen wat er aan de hand is met kansen en mogelijkheden: de mogelijkheid is minder waarschijnlijk dan de kans. De kans heeft een grotere waarschijnlijkheid op een doelpunt dan de mogelijkheid. Door te spreken over een kans druk je dus uit dat het jouw inschatting is (want waarschijnlijkheidsmodaliteit gaat over inschatting) dat er een grote waarschijnlijkheid op een doelpunt is. Spreek je over een mogelijkheid, dan geef je aan dat het weliswaar jouw inschatting is dat er een zekere waarschijnlijkheid op een doelpunt is, maar dat die minimaal is.

Met een beetje grammaticale terminologie wordt het verschil tussen kans en mogelijkheid dus glashelder en eenvoudig. Maar is dat dan niet toch iets willekeurigs, dat Louis van Gaal uit zijn duim gezogen heeft? Ik denk het niet.

Kijk eens naar de betekenisomschrijvingen van het woord kans en mogelijkheid in de woordenboeken. En dan met name in de wat oudere woordenboeken, nog vóórdat Louis van Gaal zijn invloed op de voetbaltaal kon doen gelden. Zeker, daaruit blijkt dat kans en mogelijkheid (bijna) synoniem zijn. Maar kijk naar de subtiele signalen, bijvoorbeeld in het WNT, bij betekenisomschrijving 3 van kans: 'Mogelijkheid, waarschijnlijkheid dat iets gebeuren zal; dikwijls bepaaldelijk: dat iets gunstig zal uitvallen. Zeer vaak in 't mv., t.w. wanneer men de verschillende (gunstige) mogelijkheden die zich bij iets kunnen voordoen, in beschouwing neemt.' 

De betekenis van kans is wel mogelijkheid, maar 'dikwijls bepaaldelijk' in positieve zin: de kans verwijst naar een positief resultaat, vanuit de oorspronkelijke betekenis 'toevallige gunstige gebeurtenis' die het Nederlands aan het Frans ontleende. Het woord mogelijkheid is veel neutraler. In het WNT komt het alleen voor als afleiding van mogelijk, dat als eerste betekenis het neutrale 'kunnende geschieden, of kunnende gedaan worden' heeft. 

Dat de kans dichter bij het doelpunt ligt dan de mogelijkheid, daarvan ligt de kiem dus al in een betekenisverschil dat al zeker honderd jaar bestaat (het WNT is honderd jaar oud, en het woord kans is in de Middeleeuwen aan het Frans ontleend). Maar ook in de huidige taal is dat betekenisonderscheid nog wel aan te voelen. Natuurlijk overlappen de twee woorden in hun gebruikswijze. Je kunt net zo goed spreken over de mogelijkheid dat je de griep krijgt, als over de kans dat je de griep krijgt. En wanneer je het over een 'baan met mogelijkheden' hebt, dan gaat het wel degelijk om de suggestie van positieve resultaten en niet over neutrale gevolgen. Maar toch: neem een gebeurtenis die je als positief of negatief kunt waarderen, combineer hem met kans en mogelijkheid en beoordeel het verschil. Waarmee laat je een positieve houding zien en waarmee houd je je op de vlakte: als je spreekt over de kans op zwangerschap of de mogelijkheid van zwangerschap?

Taal gebruik je op je gevoel, of je nou over zwangerschap of over voetbal praat. Daarbij hanteer je subtiele betekenisverschillen, zonder dat je je daarvan bewust bent. Soms struikel je over zo'n verschil, en krijg je een discussie over wat er precies aan de hand is. Het is daar, dat een beetje grammaticale kennis goed van pas kan komen. Ik weet het wel, de kans is klein dat mensen zich hierom massaal in de grammatica gaan verdiepen, maar de taalprof grijpt natuurlijk elke mogelijkheid aan.

 




16 opmerkingen:

  1. Een flintertje extra ondersteuning: 'Grijp uw kans!' zal in de supermarkt niet snel vervangen worden door 'Grijp uw mogelijkheid!'

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, mooi! Hier wordt de kans al bijna vereenzelvigd met het positieve resultaat.

      Verwijderen
  2. Weer een prachtig probleem!

    Ik ben het niet helemaal eens met de analyse. Modaliteit gaat naar mijn indruk vooral over waar de contingentie precies van afhangt: wie of wat bepaalt wat er al dan niet zal gebeuren.

    Ook hier. Je ziet dat mooi aan de uitdrukkingen 'een 100% kans' (synoniem voor: 'een niet te missen kans'). Daar is vaak sprake van als zulke kansen desondanks zijn gemist. Een statisticus zou daarvan in een stuip schieten: voor hem (100% man, in mijn zeer beperkte ervaring) is 100% kans volstrekte zekerheid dat het gaat gebeuren. Maar dat is niet wat er met deze uitdrukking wordt bedoeld. Wat er volgens mij mee wordt bedoeld is dat of het gaat gebeuren 100% in handen ligt van degene die de kans voorgeschoteld krijgt: het is 100% een kwestie van kunnen (er toe in staat zijn: can in het Engels). Bij een 'mogelijkheid' daarentegen hangt het ook van andere factoren af: het is een kwestie van zouden kunnen (er toe in de gelegenheid gesteld worden: may in het Engels; 'mogen' heeft deze betekenis in het Nederlands niet (meer)).

    Vandaar ook 'Grijp uw kans!': dat vertelt de aangesprokene dat het helemaal aan hem (m/v) ligt of de geboden mogelijkheid aangegrepen gaat worden.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ik zie wat je bedoelt, en ik ben het met je eens dat de kenner in de bepaling van of iets een kans of een mogelijkheid is, ook de capaciteiten van de betreffende speler in aanmerking neemt. Ik denk zelfs dat dan ook andere factoren worden meegewogen: hoeveel verdedigers en ondersteunende medespelers, en hun kwaliteiten, goede keeper of niet, het moment van de wedstrijd (laatste minuut), de stand, enfin, ik ben geen kenner maar ik kan me daar best een voorstelling van maken.

      Naar mijn idee betreffen dit echter allemaal factoren die meewegen in je inschatting van de waarschijnlijkheid, en dat is uiteindelijk waar modaliteit over gaat: waarschijnlijkheid (en wenselijkheid), neutraal ingeschat of expliciet gerelateerd aan iemands mening.

      De betekenis van 'mogen' in het Nederlands en de omringende talen heeft altijd sterk gefluctueerd. Het is een feit dat de betekenis van het woord 'mogelijk' teruggaat op een oudere taalfase, waar 'mogen' een betekenis had die dichter bij 'kunnen' lag. Je kunt dat ook vergelijken met het Duitse 'mögen.'

      Bij wat je zegt over die '100% kans' merk ik op dat de speler om een 100% kans te verzilveren soms 120% zijn best moet doen, en dat het dan nog 200% mee moet zitten. Ik zie daar eerder de relativering van een absoluut begrip in (zoals je ook ziet bij 'optimaal' of 'zeker'), dan het bewijs dat het hier alleen om de capaciteiten van de speler gaat.

      Verwijderen
    2. Ik blijf bij mijn vermoeden dat je je vergist, en dat het betekenisverschil tussen dit gebruik van de woorden 'mogelijkheid' en 'kans' (voorzover dat al bestaat) niets met de veronderstelde mate van waarschijnlijkheid te maken heeft, en ook niet met allerlei factoren die al dan niet een rol spelen, maar uitsluitend een verschil is in het toeschrijven van verantwoordelijkheid voor wat er al dan niet gaat gebeuren, zoals dat ook tussen 'in staat zijn' en 'in de gelegenheid gesteld worden' bestaat.

      Wat corpusonderzoek lijkt me hier aangewezen.
      Ik heb gegoogeld op '"grote kans" doel' en '"grote mogelijkheid" doel' en kan uit de eerste pagina's resultaten geen betekenisverschil opmaken. Welke zinnen zou je kunnen verzinnen om een betekenisverschil aan te tonen? Als een 'kans' alleen waarschijnlijker is dan een 'mogelijkheid', verwacht je dan veel vaker 'enorme kans' dan 'enorme mogelijkheid' tegen te komen, en veel minder vaak 'miniscule kans' dan 'miniscule mogelijkheid'? Zijn er betere tests te verzinnen?

      Verwijderen
    3. Ik geef graag toe dat mijn beweringen tot nu toe speculatief zijn, en dat een behoorlijke bewijsvoering ontbreekt, maar aan de andere kant zie ik niet waar jouw alternatief beter is. Zo extreem als je het stelt kun je het volgens mij in elk geval niet volhouden.

      Om te beginnen probeerde ik het betekenisonderscheid mogelijkheid-kans breder te trekken dan het specifieke voorbeeld van de voetbaltaal. Ik zie niet goed of je jouw bewering dat het alleen om toegeschreven verantwoordelijkheid gaat, ook in die brede zin wil opvatten. Als je dat doet, vind je in elk geval niet de woordenboeken aan je zijde. Die spreken in termen van geluk, toeval en waarschijnlijkheden.

      Ik redeneerde vanuit de observatie dat iedereen een kans 'groter' vond dan een mogelijkheid. De eenvoudigste manier om dit taalkundig te duiden leek mij de kernbetekenis in het algemene gebruik van beide woorden (waarschijnlijkheid) als basis te nemen. Jij verwerpt dat, maar het is onduidelijkheid of je nu in het algemeen waarschijnlijkheid als basisbetekenis van beide woorden afwijst.

      Een tweede observatie die ik signaleerde is het sterkere verband tussen het woord 'kans' en een (gunstig) resultaat. Dat staat letterlijk zo in de woordenboeken, maar ik merkte al op dat je een 'kans' ook met een ziekte kunt verbinden. Als je googlet (wat ik natuurlijk wel gedaan heb) zie je dat bij 'kans op' de kans groot is dat het volgende woord een ziekte of ernstige aandoening is. Het verband tussen 'kans' en een positief resultaat lijkt me dus met google moeilijk aan te tonen. Echter, als het wel in de woordenboeken staat, én het staat etymologisch vast, én je kunt het intuïtief aannemelijk maken, dan heb je volgens mij toch een basis om aan te nemen dat dit verband er is. De fundamentele beperking van corpusonderzoek is dat je geen negatieve evidentie kunt vinden: je kunt met corpusonderzoek nooit aantonen dat iets niet bestaat. Ik ben er dan ook niet van overtuigd dat corpusonderzoek in alle gevallen het beste is. Voor positieve evidentie prima, en dan krijg je er ongetwijfeld uit dat er een verband is tussen een kans en een ziekte, maar voor dit verband zie ik het niet meteen.

      Ik denk dus niet dat je een basis hebt om waarschijnlijkheid af te wijzen. Dat betekent overigens niet dat wat jij zegt over toegekende verantwoordelijkheid onzin zou zijn. In het algemene gebruik van het woord 'kans' kun je dat volgens mij niet volhouden, want bij 'kans op regen' en zo kun je onmogelijk van verantwoordelijkheden spreken. Maar het zou kunnen dat in het geval van 'kans' in voetbaltaal de verantwoordelijkheid van de betreffende speler een factor is. Zoals gezegd, in mijn visie is dat dan een afgeleide betekenis: wanneer de waarschijnlijkheid groter is, en er valt toch geen doelpunt, dan is er dus iets bijzonders gebeurd, waar je in de context van het voetbal een schuldige voor zou kunnen aanwijzen. Naarmate de kans groter wordt, wordt ook de schuld groter bij een mislukking.


      Verwijderen
    4. Ik heb nog zitten denken over je gebruik van het woord 'gelegenheid.' Inderdaad, een gelegenheid is altijd gerelateerd aan iemand die die gelegenheid krijgt. Maar een gelegenheid is ook, net als wat ik signaleerde bij 'kans,' gerelateerd aan een 'gunstig doel.' Ik citeer even het relevante lemma uit het WNT bij 'gelegenheid': 'Eene veelal toevallige of onverwacht voorkomende tijdsomstandigheid, of eene van tijd, plaats enz. afhangende gesteldheid van zaken, die gunstig of geschikt is voor zekere handeling, er aanleiding toe geeft of de verrichting er van mogelijk maakt.' Hier zien we de twee cruciale betekenisaspecten weer opduiken: 'waarschijnlijkheid' ('mogelijk maakt') en 'gunstig resultaat.' Een 'ongunstige gelegenheid' is in de oorspronkelijke plaats- en tijdbetekenis van het woord wel mogelijk, maar nauwelijks meer in die kans-betekenis.

      Alles overwegend denk ik dat het zo zit: 'mogelijkheid' en 'kans' hebben als basisbetekenis een kleinere of grotere waarschijnlijkheid op een (gunstig) resultaat. Wanneer je de woorden gebruikt in een context waar een persoon invloed heeft op die waarschijnlijkheid, wordt die betekenis uitgebreid tot een 'gelegenheid tot handelen met als minder of meer waarschijnlijke uitkomst het (gunstige) resultaat.' Vul je de specifieke context van het voetbal in, dan is een mogelijkheid dus een 'gelegenheid tot handelen met als minder waarschijnlijke uitkomst een doelpunt,' en een kans is een 'gelegenheid tot handelen met als meer waarschijnlijke uitkomst een doelpunt.'

      Jouw betekenisaspect 'verantwoordelijkheid' volgt dan uit de omstandigheid dat spelers toegekende rollen (en daarmee verantwoordelijkheden) in het spel hebben: als ze gelegenheden tot handelen krijgen, hebben ze de verantwoordelijkheid om dat naar behoren te doen.

      De theoretische redenering die ik hier opzet, verantwoordt alle observaties die ik heb gedaan (inclusief jouw interpretatie). Mij lijkt dat ik nergens een controversiële aanname doe, dus veel eenvoudiger kan een theorie niet zijn.

      Het is natuurlijk je goed recht om bij je vermoeden te blijven dat het alleen om verantwoordelijkheid gaat en niet om waarschijnlijkheid, maar dat eerste zul je dan toch ook op de een of andere manier aannemelijk moeten maken, en het tweede zul je moeten aantonen met iets anders dan corpusonderzoek.

      Verwijderen
  3. Het woord 'kans' biedt inderdaad een mooie mogelijkheid/kans om het even lekker over grammatica te hebben!

    Ik schiet zelf geheid in grammaticamodus als ik het Zweedse cognaat voor 'kans' moet gebruiken, nl. 'chans'. Ik word door mijn Zweedse vriendin terechtgewezen als ik 'chans' in ongunstige contexten gebruik, bv. 'er is vandaag kans op regen'. Het blijkbaar zijn: 'er is vandaag risico op regen'. Dat klinkt heel raar in het Nederlands, vind ik althans, met mijn Vlaamse taalgevoel. Hoe zit dat bij jullie?

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Voor mij zit er iets kortstondigs aan 'kans' dat ik bij 'mogelijkheid' niet gewaarword. Een kans is een gelegenheid die zich even voordoet en dan weer weg is. Een kans heeft voor mij dit 't-is-nu-of-nooit-karakter. Bij 'mogelijkheden' heb ik het gevoel dat die er altijd wel zijn en dat er daarvan ook meer zijn. Ik vind het dan ook eerder vreemd dat je op Google zowel vindplaatsen hebt voor 'een verkeken kans' als voor 'een verkeken mogelijkheid'. Dat laatste zul je mij niet horen zeggen.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ik vind 'een verkeken mogelijkheid' ook gek, maar dat zou ik toeschrijven aan het feit dat de kans dichter bij het resultaat zit. Ik deel ook je intuïtie over die duur: het woord 'mogelijkheid' heeft een ruimere betekenis (al is een mogelijkheid als voetbalterm ook wel kortstondiger). Maar ook dat zou ik toeschrijven aan de focus op het resultaat. Vanuit een brede waaier van mogelijkheden spits je toe op een gerichte mogelijkheid op een goed resultaat en dat noem je dan een kans.

      Verwijderen
  5. Voor mijn gevoel is het juist omgekeerd: bij een kans moet je geluk hebben om te scoren. Moet de verdediging van de tegenpartij meewerken bijvoorbeeld. Maar bij een mogelijkheid zou er eigenlijk in moeten gaan als je als aanvaller alles goed doet. Wanneer je alleen op de keeper afrent. Of voor open doel staat.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Interessant! Ik heb me natuurlijk niet alleen op mijn eigen gevoel gebaseerd, maar ook op wat anderen hier allemaal over zeggen (zie ook het artikel van Van der Zwan). Ben je het ook met Van Gaal oneens? Ik heb het ook nog eens nagevraagd bij een bevriende semi-professionele voetballer, die het oordeel bevestigt dat een kans er eerder in moet dan een mogelijkheid. Ik weet niet of je zelf voetbalt, maar zo ja, dan lijkt het me verstandig om dit af te stemmen met je trainer.

      Verwijderen
  6. Ik zie het zo: met een mogelijkheid wordt een kans gecreëerd. Een speler heeft een mogelijkheid om de bal via een aanspeelroute van een of meer spelers bij een speler te krijgen die dan een kans heeft om te scoren.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, dat is ook ongeveer zoals ik het boven beschrijf. Van een mogelijkheid moet je nog maar een kans zien te maken. Bij een mogelijkheid is een doelpunt (vooralsnog) minder waarschijnlijk dan bij een kans.

      Verwijderen
  7. De speler die de assist maakt pakt de mogelijkheid en creëert zo een kans voor de andere speler om te scoren.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Het lijkt me niet noodzakelijk dat er van een assist sprake is. Een speler kan ook in zijn eentje (of in haar eentje) van een mogelijkheid een kans maken, door een goede actie bijvoorbeeld.

      Verwijderen