Werkwoorden die voorwerpen hebben

Ik kende de voorbeeldzin uit de taalkundige literatuur al langer, maar vanmorgen kwam ik hem zomaar in het wild tegen, in de gewone literatuur: Mannen die vrouwen haten, een thriller van de Zweedse auteur Stieg Larsson.


Nou zal de taalprof dat boek niet gaan lezen, want over het algemeen stelt hij meer prijs op goede betrekkingen tussen de geslachten dan op wrevel en onmin, zeker als daar ook nog dooien bij vallen. Maar die titel is interessant.


Wat is daarmee aan de hand dan, met die titel Mannen die vrouwen haten?
Er zit een interessant dubbelzinnigheidje in de woordgroep Mannen die vrouwen haten. Gaat het om vrouwenhaters of om mannen die niet populair zijn bij de vrouwen? Dat betekenisverschil hangt mooi samen met een ontleedverschil. De vraag is namelijk of die het onderwerp van de bijzin is (en vrouwen lijdend voorwerp) of het lijdend voorwerp (en vrouwen het onderwerp). Voor wie dat niet ziet: vervang vrouwen door een persoonlijk voornaamwoord hen of zij: Mannen die hen haten of Mannen die zij haten.


Nou is dit op zich ook weer niet zo heel bijzonder. Het wordt pas echt leuk als je probeert het verschil te hóren: in de betekenis waarin die het onderwerp is (en vrouwen het lijdend voorwerp) kun je de klemtoon op haten weglaten, zodat er in de bijzin alleen maar klemtoon op vrouwen ligt: Mannen die VROUWEN haten. In de andere lezing (waarin vrouwen het onderwerp is) kan dat niet. Daar krijg je: Mannen die VROUWEN HATEN. Eigenaardig, niet? Wat is daar aan de hand?


Dit verschijnsel ondersteunt de gedachte dat het werkwoord en het lijdend voorwerp meer bij elkaar horen dan het werkwoord en het onderwerp. Het werkwoord heeft een nauwere band met het lijdend voorwerp. Die band is zo nauw dat het werkwoord desnoods zijn klemtoon opgeeft voor die van het lijdend voorwerp. Ze kunnen samen één klemtoon dragen. Voor het onderwerp zal het werkwoord die klemtoon niet opgeven.


Als het lijdend voorwerp een persoonlijk voornaamwoord is (Mannen die hen haten), verdwijnt dit effect weer. Dat komt omdat het persoonlijk voornaamwoord eigenlijk liever geen klemtoon draagt. Het kan wel, maar een gezamenlijke klemtoon komt dan toch eerder op het werkwoord terecht.


Het is een subtiel effect, maar in deze voorbeelden is het treffend, en vrij goed aan te voelen. Het toont aan dat wij onbewust heel zorgvuldige ontleders zijn, die precies weten hoe het zit met dat onderwerp en dat lijdend voorwerp.


Overigens bestaat die dubbelzinnigheid niet in het Zweedse origineel. De Zweedse titel luidt Män som hatar kvinnor. Nou spreek ik geen Zweeds, maar als taalkundige kan ik hier een redelijke gok doen naar de vertaling: Män zal wel het meervoud zijn van man (umlaut), en ik neem aan dat som het betrekkelijk voornaamwoord is (lijkt op het Engelse onbepaalde voornaamwoord some, en op ons sommige). Hatar is ongetwijfeld het werkwoord, en kvinnor lijkt wel erg veel op het Engelse queen. Even opzoeken: ja hoor, ze gaan beiden terug op een (gereconstrueerd) Indo-Europees woord gwen, dat "vrouw" betekent. In het Zweeds staat vrouwen dus achter het werkwoord, wat zal inhouden dat het alleen als lijdend voorwerp gelezen kan worden. Vrouwenhaters dus.