Wat schetst mijn verbazing? Weer een reactie!

Gisteren reageerde een lezer met de opmerking dat hij steeds vaker hoorde Wat schetst mijn verbazing?  in plaats van Wie schetst mijn verbazing? Daaroverheen kwam nog een andere lezer die dat "ongeletterd" noemde, maar ondertussen is het wel een interessante kwestie, die met een beetje ontleden beter begrepen kan worden.


Het is om te beginnen al een verdachte kwestie: de "foute" vorm (wat schetst) komt op het internet al drie keer zo vaak voor als de "goede" (wie schetst). Dat betekent dat we nu al bijna in het stadium zitten van het "iedereen zegt dit maar eigenlijk is het dat." De taalprof is een beetje allergisch voor dat woordje eigenlijk. Dat lijkt hem een beetje te veel op strikt genomen.
Het is snel uitgemaakt dat Wie schetst mijn verbazing? de oudste papieren heeft. Oorspronkelijk gaat het hier om een retorische vraag, die moet aangeven dat je verbazing zo groot is dat niemand hem zou kunnen beschrijven.


Die retorische vraag werd vaak gebruikt in een verhaal, waarin hij werd gevolgd door een bijzin met toen. Bijvoorbeeld bij Conrad Busken Huet, in de 19e eeuw: Wie schetst mijne verbazing, toen mij gezegd werd dat zij sedert twaalf uur in eene brandende koorts lag. De formule Wie schetst werd trouwens voor meerdere emoties gebruikt (verwondering, vreugde).


Het eigenaardige van dit gebruik is het contrast tussen de tegenwoordige en de verleden tijd: de vertelling staat meestal in de verleden tijd, en de formule in de tegenwoordige tijd. De retorische vraag speelt immers tussen spreker/schrijver en luisteraar/lezer.


Later zie je ook het gebruik van de formule in een verhaal in de tegenwoordige tijd. Dan wordt de bijzin ingeleid met het voegwoord als: Wie schetst echter mijn verbazing als ik in het rijtje van de zorgenkinderen ook aantref: de achterstelling van de vrouw? (Joke Kool-Smit in 1970).


En ten slotte krijg je de ontwikkeling dat de formule Wie schetst mijn verbazing gevolgd wordt door een dubbele punt met een situatieschets: Maar wie schetst mijn verbazing: in het nieuwe nummer staan drie boze ingezonden stukken, eveneens afkomstig van  Duitsers. (Wim Raven, in Tirade 1998).


Dit vindt iedereen blijkbaar nog prima, als er maar wie schetst staat. Maar ondertussen is er wel iets veranderd. Het begint al bij het gebruik van een als-zin. Een als-zin kan (net als een dat-zin) worden opgevat als een voorwerpszin. Bijvoorbeeld in Ik zou het toejuichen als het ging regenen. De bijzin heet dan een (voorwaardelijke of conditionele) voorwerpszin (in dit geval  lijdend voorwerp).


Die lezing is bijna noodzakelijk in de formule waarin de situatieschets niet meer in de vorm van een bijzin staat. Wie schetst mijn verbazing: het begon te regenen. Je moet hier de functie van het gedeelte achter de dubbele punt wel opvatten als het voorwerp van je verbazing.


Daar komt bij dat er verschillende andere retorische formules zijn om je verbazing uit te drukken, allemaal met een dubbele punt en een situatieschets in hoofdzinsvolgorde erachteraan: Wat zie ik daar? Wat ziet mijn oog? Wat hoor ik? Wat tref ik daar aan? In al die formules wordt de vraag (wat?) beantwoord door de schets die op de formule volgt.


Het lijkt erop dat de oorspronkelijke formule Wie schetst mijn verbazing? terecht is gekomen in een gebruikswijze waarin hij onlogisch geworden is. Die gekke tegenwoordige tijd was al een breuk met de verhaaltijd, maar met dat voorwerpachtige stuk erachter ontstaat de ongemakkelijke situatie dat je een voorwerp krijgt achter een zin waarin het voorwerp al ingevuld is (dat is namelijk mijn verbazing).


Ongetwijfeld naar analogie van andere formules redt de hedendaagse taalgebruiker zich hieruit door de constructie te herinterpreteren met mijn verbazing als onderwerp en dat wat achter de formule staat als een voorwerp, dat een antwoord vormt op het bevraagde lijdend voorwerp wat.


Ik denk dus, zoals ik in het antwoord aan de lezer al aangaf, dat in de formule Wat schetst mijn verbazing het woordje wat als lijdend voorwerp bedoeld is, en mijn verbazing als onderwerp. Mijn verbazing schetst iets (roept een beeld op), en wat dat is wordt beantwoord door wat erop volgt. Dat dit fysiek onlogisch is (je verbazing is eerder het gevolg dan de oorzaak van je waarneming) vindt de taalgebruiker blijkbaar minder erg dan een grammaticaal gewrongen constructie.


Dit wijkt af van de analyse die de taaladviseurs van Onze Taal geven: zij denken dat Wat als het onderwerp gezien moet worden en mijn verbazing als lijdend voorwerp. Hoewel je dat moeilijk kunt weerleggen, denk ik dat de boven geschetste ontwikkeling het aannemelijk maakt dat ze het mis hebben.