woensdag 3 november 2010

Taalprof doet denkiedenkie



Het zal ongetwijfeld al genoemd zijn in een of andere verkiezing van "het woord van 2010," want tijdens de eerste debatten tussen de kamer en het kabinet-Rutte dook het op in de landelijke media: huiliehuilie, en dan in de combinatie huiliehuilie doen. Het is niet nieuw (je vindt het al een paar jaar), maar hoe zit het in elkaar? Kun je zoiets ontleden?

Ja dat kan.

Is huiliehuilie één woord, of is er sprake van twee woorden? Huilen, dat is een werkwoord, maar is huiliehuilie dan ook een werkwoord? Of is alleen het tweede huilie een werkwoord en is het eerste huilie daar het lijdend voorwerp bij (zoals in boekje lezen)? Je zou het moeten kunnen horen aan de klemtoon. Een verbinding van lijdend voorwerp en werkwoord heeft doorgaans maar één klemtoon en die ligt op het lijdend voorwerp (sapje drinken, eitje pellen, liedje fluiten). Maar bij huiliehuilie ligt er zeker een klemtoon op het tweede huilie, en de klemtoon op het eerste huilie is misschien ietsje minder, maar niet veel. Daarmee verschilt huiliehuilie ook van gewone samenstellingen: ook daar ligt de klemtoon altijd op het eerste deel, zelfs als het een samenstelling van twee verkleinwoorden betreft (vrouwtjesmeesje).

Het lijkt er nog het meest op dat huiliehuilie een woord is dat het gevolg is van een speciaal woordvormingsproces, namelijk herhaling. Het klemtoonpatroon is hetzelfde als bij roepieroepie (de vogel van Toon Hermans), en takkietakkie (het land van Gerard Reve). Woordvorming door herhaling is in het Nederlands niet zo heel gewoon, maar in andere talen gaat het vaak om meervoudsvorming. Het bekende voorbeeld is het Maleise orang, dat "mens" betekent, waarbij orang-orang dan het meervoud "mensen" is. Toch lijkt huiliehuilie geen incident. Het komt ook voor bij andere werkwoorden in het Nederlands.

Bij stinken heb je stinkiestinkie, bij snurken snurkiesnurkie. Ook een werkwoord als slapen komt voor in de constructie Ik ga slapieslapie doen. Het werkt echter niet bij alle werkwoorden. Ik zie een werkwoord als lezen nog niet als lezielezie doen, en ook eten kan ik me niet goed voorstellen als etie-etie doen. Wel weer happie-happie doen.

Het lijkt erop dat deze woordvorming beperkt blijft tot werkwoorden die als het ware "zichzelf produceren." Als je slaapt, dan is het resultaat daarvan het slapen, net als bij snurken, huilen en happen. Maar het resultaat van eten is niet (het) eten. Bij eten werk je juist het eten weg. En bij happen is het resultaat weer wel een hap.

Het moet ook om werkwoorden gaan met een eenlettergrepige stam: huiliehuilie kan wel, maar jammeriejammerie is gek. Snurkiesnurkie is prima, maar ademhalieademhalie kan niet. Schrijvieschrijvie doen kan ik me best voorstellen, maar tekenietekenie doen niet.

Maar dit brengt ons terug bij de vraag: is huiliehuilie een werkwoord? Je zou denken dat het werkwoord doen in huiliehuilie doen een hulpwerkwoord is, en gezien het feit dat huilen zelf een werkwoord is zal dat ook zeker de oorsprong van de constructie zijn, maar ik denk dat huiliehuilie een zelfstandige vorm van het werkwoord is, een nominalisatie. Waarom? Bijvoorbeeld omdat je in een bijzin altijd de volgorde hebt omdat zij huiliehuilie doen en nooit omdat zij doen huiliehuilie. Als huiliehuilie een werkwoord zou zijn (net zoals een infinitief of voltooid deelwoord), dan zou het ook achteraan moeten kunnen staan.

Hoe zit het met de betekenis? Er zit een soort gewoontebetekenis in die herhaling. Iemand die huiliehuilie doet, wordt neergezet als iemand die vaak of gewoonlijk huilt. De werkwoorden waarbij deze woordvorming mogelijk is zijn ook vaak werkwoorden die gewoontehandelingen uitdrukken: slapen, snurken, happen.

Maar wat is de functie van zo'n taalvorm? In de media is al gesignaleerd dat het "Geenstijltaal" zou zijn. Aansluitend bij de analyse van Peter-Arno Coppen in deze column kun je constateren dat ook deze vorm van taalgebruik een soort "ingewikkelde vereenvoudiging" is, die je gebruikt tegenover kinderen of andere taalgebruikers die de taal nog niet zo goed beheersen. Het is een constructie waarmee je een superieure positie claimt als taalgebruiker. Je kleineert bijna letterlijk je gesprekspartner.

In het Engels bestaat er een interessante variant van deze constructie. Daar heb je een constructie met werkwoord en aanvulling die beide voorzien worden van de uitgang -ie (y, ey, ie). Het resultaat wordt dan gebruikt tegenover niet-Engelstaligen: goey homey (gehoord in de televisieserie Mash uit de zeventiger jaren), shutty uppy. Technisch betreft het een andere constructie (in het Engels blijft het een werkwoord met aanvulling), maar de functie is vergelijkbaar. Ook heb je in Engelse straattaal woorden als homey en eatie, waarbij het laatste woord een persoon aanduidt die graag en veel eet, die er met andere woorden een gewoonte van heeft gemaakt om te eten.

Steekwoorden bij deze taalvorm zijn dus kleineren en gewoonte. Het zijn ingewikkelde vereenvoudigingen, omdat ze op het oog wel simpeler lijken, maar in een conversatie tussen volwassenen toch een rijke betekenis vertegenwoordigen: jij doet de hele tijd dit, en ik wijs jou erop. Jij bent het kind en ik ben de ouder, jij bent de leerder en ik ben de leraar, jij bent de mindere en ik ben de meerdere.


26 opmerkingen:

  1. @Jos: Ja, daar zou een eenlettergrepig woord voor moeten zijn. 'Grijnziegrijnzie doen'? 'Smaliesmalie'?

    BeantwoordenVerwijderen
  2. 'Lachielachie' lijkt me wel wat. Of, in internettaal, 'LollieLollie'?

    BeantwoordenVerwijderen
  3. @Jos: Geloof het of niet: als je googlet op "lachielachie doen" of "lachie lachie doen" dan krijg je inderdaad resultaten, en met "glimlachie glimlachie doen" (nog) niet. Evenmin trouwens als voor "lollie lollie doen."
    Dat bevestigt de analyse. Als je lacht produceer je een lach. En 'lachen' heeft een stam van één lettergreep.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Zou "huiliehuilie" niet ook een soort deictisch begeleidingswoord van het type "hopla" of "hatsekiedee" kunnen zijn, met "doen" als aankondiger van wat een beetje op een citaat lijkt? Je kunt van die begeleidingswoorden immers laten voorafgaan door "van" en dat is met "huiliehuilie" ook het geval:
    (1) Toen ging het van hopla!
    (2) Nou, toen deed ze dus van hatsekiedee! en weg was ie.
    (3) Doet ie nou alweer van huiliehuilie?
    "Huiliehuilie" gedraagt zich ook niet echt als voorwerp. Je kunt een huiliehuilie-zin bijvoorbeeld niet passief maken:
    (4) *Huiliehuilie werd door hem gedaan.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @Henk: Ja, daar heb ik ook aan gedacht. Maar als 'doen' het citaat aankondigt, zou je verwachten dat het citaat er ook achter kan staan.
    In die van-constructie zal 'huiliehuilie' inderdaad een citaat zijn, dat denk ik ook wel. Maar dan staat het juist weer wel achteraan, en is die voorwerpspositie zeldzaam.
    Dat passief verwerp je wel erg snel. Hij wordt een stuk beter als je het niet voorop zet: 'Er werd in de kamer weer geregeld huiliehuilie gedaan' vind ik eigenlijk prima. Ik vind ook snel een voorbeeld op het internet: 'is kijken hoe snel er huiliehuilie gedaan wordt' (is=es natuurlijk).
    Zonder 'van' houd ik het dus voorlopig op een voorwerp, met 'van' uiteraard citaat. Extra argument lijkt me de overeenkomst met iets als 'slaapjes doen,' waar je geen citaatanalyse kunt volhouden. Dat moet dus hulpwerkwoord 'doen' óf voorwerp 'slaapjes' zijn.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. >Maar als 'doen' het citaat
    >aankondigt, zou je verwachten dat
    >het citaat er ook achter kan staan.
    Verwijs je naar bijzinnen zoals hierboven? Maar ook bij iets citaterigs verwacht je toch niet dat het achteraan kan staan:
    (5) *omdat hij doet hopla.
    Dat jouw passieve zin wel kan, is volgens mij ook te verklaren als je huiliehuilie als een begeleidingswoord/citaat ziet. Immers:
    (6) Er werd in het zwembad weer geregeld plons gedaan.
    (7) *Plons werd door gedaan.
    "Slapies doen" lijkt er wel op, maar dat is - althans bij mij - heel moeilijk in een passieve zin te gebruiken, misschien doordat "slapies" geen echt meervoud en ook geen echt enkelvoud lijkt te zijn:
    (8) *Slapies werd door gedaan.
    (9) *Slapies werden door hem gedaan.
    (10) ??Er worden in de Kamer geregeld slapies gedaan.
    (11) ??Er wordt in de Kamer geregeld slapies gedaan.
    "Slapies" lijkt, als ik het zo oppervlakkig, het meest op een partikel. Ik zou het niet meteen in dezelfde categorie zetten als "huiliehuilie".

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Correctie van zin (7):
    (7) *Plons werd door hem gedaan.

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Ik word hier een stukkiestukkie depriedepri van.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. @Henk: Ik wil 'hopla' wel citaterig noemen, maar in 'hopla doen' zou ik het toch een lijdend voorwerp noemen.
    De oorzaak dat jouw passieve zinnen niet kunnen ('Huiliehuilie werd door hem gedaan' en 'Plons werd door hem gedaan') lijkt me eerder te liggen in de onbepaaldheid of nonspecificiteit) van de vooropgeplaatste zinsdelen. Ik vind 'werk werd door hem gedaan' ook niet zo best, zo zonder hoeveelheidsaanduiding of lidwoord.
    Maar misschien zijn onze opvattingen niet eens strijdig. Want ook jij zult zo'n citaat toch wel lijdend voorwerp noemen, niet? Waar zit dan het verschil? Dat je zegt dat 'huiliehuilie' eigenlijk een hele zin is? Maar daar heb je juist heel weinig aanwijzingen voor (het staat midden in de zin en niet aan het eind).
    Als je het vergelijkt met 'hopla' moet je denk ik aannemen dat het een soort gesubstantiveerd citaat is, een citaat dat zich gedraagt als een zelfstandig naamwoord. Dan zit er niet zoveel verschil meer tussen die gedachte en mijn idee dat het de nominalisatie van een werkwoord is.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Een aardige vormvariant is 'Stinkie Stankie', dat kennelijk ook als adjectief gebruikt kan worden.
    http://ow.ly/33JwJ

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Het lijkt er weer eens op dat we er uiteindelijk achter komen dat we het toch eens zijn. :-)

    BeantwoordenVerwijderen
  12. @Henk:maar ik heb ook het idee dat we er allebei iets van opgestoken hebben...

    BeantwoordenVerwijderen
  13. @Jos: Ja leuk! Ook 'huiliehuilie' wordt wel eens als adjectief gebruikt.

    BeantwoordenVerwijderen
  14. Kan er in de betekenis deze constructie sprake zijn van herhaling (door herhaling in de vorm)? Iemand die huiliehuilie doet, huilt dan inderdaad veel (of lang). En iemand die snurkiesnurkie of slapieslapie doet ook. Happiehappie is wat dat betreft misschien nog wel een duidelijker voorbeeld: hap voor hap.
    Uit het Afrikaans ken ik trouwens 'ponkieponkie', wat ik hier niet hoef te vertalen, meen ik. Ook dit betreft een zich herhalende handeling (liefst zo lang mogelijk).

    BeantwoordenVerwijderen
  15. @scienex: Ja dat zal er ongetwijfeld mee te maken hebben. Net zoals die meervoudsbetekenis in andere talen ook wel zal samenhangen met de herhaling van zo'n woord.
    Wat ik wel wil opmerken is dat herhaling subtiel anders is dan gewoonte. Herhaling kan ook bij één gelegenheid zijn (zoals in het woord 'roffelen,' dat je best één keer kunt doen, maar dat is dan toch een herhaling van een beweging), terwijl gewoonte inhoudt dat je iets bij verschillende gelegenheden doet. Je kunt dit het beste zien bij 'slapieslapie doen.' Dat kan niet betekenen dat je meerdere keren achter elkaar gaat slapen, maar wel dat je een handeling aankondigt die je bij gewoonte uitvoert.

    BeantwoordenVerwijderen
  16. "snurkie" heeft in deze uitdrukking voor mij drie lettergrepen, met een schwa tussen r en k

    BeantwoordenVerwijderen
  17. Huiliehuilie lijkt me niet echt 'geen-stijl'-taal. Slapieslapie doen en stinkiebinkie zijn is van de tijd dat de 'geen-stijl'-bedenkers nog poepiebroekie deden. En pipipipi maakten op potjepotje. En zo zijn er dus meer vervoegingen (vervormingen) van woorden die d'r op lijken. Niet alleen de verkleining met 'ie' ook de verkleining met 'je' wordt gebruikt, er worden wel 's twee woorden aan mekaar geplakt die min of meer rijmen, en bij pipipipi maken wordt de verdubbeling verdubbeld.

    BeantwoordenVerwijderen
  18. @Ton: Ik wil wel erkennen dat je voor de stam 'snurk' kunt volhouden dat hij twee lettergrepen heeft, maar bij 'snurkie' verdwijnt de 'k' van 'snurk' naar de aanloop van de tweede lettergreep 'kie.' De uitspraak 'snurrekie' lijkt me op zijn minst niet noodzakelijk.
    Maar als dat voor jou zo is, vind jij dan 'snurkiesnurkie' ook als taalvorm slechter?

    BeantwoordenVerwijderen
  19. @jampie uit stad: Voor de goede orde: ik zei alleen maar dat in de media gesignaleerd werd dat het Geenstijltaal zou zijn. Ik denk dat je gelijk hebt als je beweert dat het allemaal al oeroud is. In feite sluit dat ook aan bij mijn gedachte dat het met taal van volwassenen tegenover kinderen te maken heeft.
    Maar los van de oorsprong: de vorm wordt blijkbaar geassocieerd met Geenstijl, of daar gecultiveerd, en in elk geval sluit hij aan bij andere vormen van taalgebruik die typisch zijn voor Geenstijl.

    BeantwoordenVerwijderen
  20. Dank voor dit interessante artikel, Taalprof!
    Er schoot me nog een leuk vooorbeeld te binnen: de sketch 'De groenteman en de Turk' (1984) van Van Kooten en De Bie.
    Hierin legt de groenteman aan de Turk uit hoe boerenkool moet worden bereid: 'Boerenkool in groot pan, nat uit kraan, groot pan op vlam en dan kokie, kokie'.
    (http://www.youtube.com/watch?v=bzC1dhjq0Hw rond 4:05)
    Ik ben het met de Taalprof eens dat vormen als 'huilie huilie' waarschijnlijk zijn ontstaan binnen het vereenvoudigde taaltje dat mensen soms tegen buitenlanders of kleine kinderen spreken.
    Het element 'kleineren' is daarin oorspronkelijk niet aanwezig geweest, lijkt me, dat is er pas later in de puberaal treiterige omgeving van geenstijl.nl bijgekomen.

    BeantwoordenVerwijderen
  21. @Bart: Ja, toepasselijk voorbeeld! Het zal inderdaad niet oorspronkelijk kleineren zijn geweest, al heeft het wel een rolbevestigende functie, denk ik (ik autoriteit, jij leerder).

    BeantwoordenVerwijderen
  22. Het is volgens mij al behoorlijk oud. Ik herinner me een gesprek in mijn vriendenkring, een jaar of twintig geleden, over een stel dat dolgraag kinderen wilde maar ze niet kreeg. Iemand zei: 'Oh gos, wel fuckiefuckie maar geen babybaby...'

    BeantwoordenVerwijderen
  23. @Jos Vegter: Dat geloof ik graag, dat het al oud is. Herman Heijermans gebruikt in 1924 al die verkleinwoordvorm 'slaapjes doen.' Ik heb het met die herhaling nog niet zo vroeg aangetroffen, maar het zal lastig te vinden zijn omdat het natuurlijk oorspronkelijk spreektaal is, en dan ook nog eens in bijzondere situaties.

    BeantwoordenVerwijderen
  24. @Jos Vegter: Ter aanvulling: ook in de taalkundige literatuur is het principe al langer bekend. Zo zegt de taalkundige Schönfeld het een halve eeuw geleden: "De reduplicatie heeft in oorsprong een affectief karakter; door de beginklanken van de wortel te herhalen, legt men bijzondere nadruk op de semantische waarde van die wortel. Vandaar dat hij oorspronkelijk niet tot het w.w. beperkt was, en, wanneer hij bij het werkwoord gebruikt werd, in de eerste plaats diende tot uitdrukking van de aktionsart (§ 133)"
    Vrij vertaald: die herhaling is oorspronkelijk iets van het gevoel, en bij het werkwoord gaat het om een tijdsaspect (begin, einde of duur). Schönfeld geeft ook nog als voorbeeld bij niet-werkwoorden 'gauw gauw' dat een nog kortere tijd dan 'gauw' uitdrukt.

    BeantwoordenVerwijderen