Taalprof doet denkiedenkie

Het zal ongetwijfeld al genoemd zijn in een of andere verkiezing van "het woord van 2010," want tijdens de eerste debatten tussen de kamer en het kabinet-Rutte dook het op in de landelijke media: huiliehuilie, en dan in de combinatie huiliehuilie doen. Het is niet nieuw (je vindt het al een paar jaar), maar hoe zit het in elkaar? Kun je zoiets ontleden?

Ja dat kan.

Is huiliehuilie één woord, of is er sprake van twee woorden? Huilen, dat is een werkwoord, maar is huiliehuilie dan ook een werkwoord? Of is alleen het tweede huilie een werkwoord en is het eerste huilie daar het lijdend voorwerp bij (zoals in boekje lezen)? Je zou het moeten kunnen horen aan de klemtoon. Een verbinding van lijdend voorwerp en werkwoord heeft doorgaans maar één klemtoon en die ligt op het lijdend voorwerp (sapje drinken, eitje pellen, liedje fluiten). Maar bij huiliehuilie ligt er zeker een klemtoon op het tweede huilie, en de klemtoon op het eerste huilie is misschien ietsje minder, maar niet veel. Daarmee verschilt huiliehuilie ook van gewone samenstellingen: ook daar ligt de klemtoon altijd op het eerste deel, zelfs als het een samenstelling van twee verkleinwoorden betreft (vrouwtjesmeesje).

Het lijkt er nog het meest op dat huiliehuilie een woord is dat het gevolg is van een speciaal woordvormingsproces, namelijk herhaling. Het klemtoonpatroon is hetzelfde als bij roepieroepie (de vogel van Toon Hermans), en takkietakkie (het land van Gerard Reve). Woordvorming door herhaling is in het Nederlands niet zo heel gewoon, maar in andere talen gaat het vaak om meervoudsvorming. Het bekende voorbeeld is het Maleise orang, dat "mens" betekent, waarbij orang-orang dan het meervoud "mensen" is. Toch lijkt huiliehuilie geen incident. Het komt ook voor bij andere werkwoorden in het Nederlands.

Bij stinken heb je stinkiestinkie, bij snurken snurkiesnurkie. Ook een werkwoord als slapen komt voor in de constructie Ik ga slapieslapie doen. Het werkt echter niet bij alle werkwoorden. Ik zie een werkwoord als lezen nog niet als lezielezie doen, en ook eten kan ik me niet goed voorstellen als etie-etie doen. Wel weer happie-happie doen.

Het lijkt erop dat deze woordvorming beperkt blijft tot werkwoorden die als het ware "zichzelf produceren." Als je slaapt, dan is het resultaat daarvan het slapen, net als bij snurken, huilen en happen. Maar het resultaat van eten is niet (het) eten. Bij eten werk je juist het eten weg. En bij happen is het resultaat weer wel een hap.

Het moet ook om werkwoorden gaan met een eenlettergrepige stam: huiliehuilie kan wel, maar jammeriejammerie is gek. Snurkiesnurkie is prima, maar ademhalieademhalie kan niet. Schrijvieschrijvie doen kan ik me best voorstellen, maar tekenietekenie doen niet.

Maar dit brengt ons terug bij de vraag: is huiliehuilie een werkwoord? Je zou denken dat het werkwoord doen in huiliehuilie doen een hulpwerkwoord is, en gezien het feit dat huilen zelf een werkwoord is zal dat ook zeker de oorsprong van de constructie zijn, maar ik denk dat huiliehuilie een zelfstandige vorm van het werkwoord is, een nominalisatie. Waarom? Bijvoorbeeld omdat je in een bijzin altijd de volgorde hebt omdat zij huiliehuilie doen en nooit omdat zij doen huiliehuilie. Als huiliehuilie een werkwoord zou zijn (net zoals een infinitief of voltooid deelwoord), dan zou het ook achteraan moeten kunnen staan.

Hoe zit het met de betekenis? Er zit een soort gewoontebetekenis in die herhaling. Iemand die huiliehuilie doet, wordt neergezet als iemand die vaak of gewoonlijk huilt. De werkwoorden waarbij deze woordvorming mogelijk is zijn ook vaak werkwoorden die gewoontehandelingen uitdrukken: slapen, snurken, happen.

Maar wat is de functie van zo'n taalvorm? In de media is al gesignaleerd dat het "Geenstijltaal" zou zijn. Aansluitend bij de analyse van Peter-Arno Coppen in deze column kun je constateren dat ook deze vorm van taalgebruik een soort "ingewikkelde vereenvoudiging" is, die je gebruikt tegenover kinderen of andere taalgebruikers die de taal nog niet zo goed beheersen. Het is een constructie waarmee je een superieure positie claimt als taalgebruiker. Je kleineert bijna letterlijk je gesprekspartner.

In het Engels bestaat er een interessante variant van deze constructie. Daar heb je een constructie met werkwoord en aanvulling die beide voorzien worden van de uitgang -ie (y, ey, ie). Het resultaat wordt dan gebruikt tegenover niet-Engelstaligen: goey homey (gehoord in de televisieserie Mash uit de zeventiger jaren), shutty uppy. Technisch betreft het een andere constructie (in het Engels blijft het een werkwoord met aanvulling), maar de functie is vergelijkbaar. Ook heb je in Engelse straattaal woorden als homey en eatie, waarbij het laatste woord een persoon aanduidt die graag en veel eet, die er met andere woorden een gewoonte van heeft gemaakt om te eten.

Steekwoorden bij deze taalvorm zijn dus kleineren en gewoonte. Het zijn ingewikkelde vereenvoudigingen, omdat ze op het oog wel simpeler lijken, maar in een conversatie tussen volwassenen toch een rijke betekenis vertegenwoordigen: jij doet de hele tijd dit, en ik wijs jou erop. Jij bent het kind en ik ben de ouder, jij bent de leerder en ik ben de leraar, jij bent de mindere en ik ben de meerdere.