Gisteren legde een lezer de taalprof een volledige ontleding voor van de prijswinnende zin van Tom Lanoye die op dit weblog al eens -en nog eens- gepersifleerd is. Verrassend weinig discussiepunten (al kan het nooit helemaal zonder), maar er zit ook een probleempje in waar wat meer over te zeggen valt. Het gaat over het gedeelte 'de sporadisch gekneusde knie niet te na gesproken ...' dat door de lezer als een beknopte bijzin beschouwd werd, met de sporadisch gekneusde knie als lijdend voorwerp van (niet) te na gesproken. Dat lijkt me niet juist, maar het is nog niet zo eenvoudig om dat aan te tonen.
Het eerste wat je zou moeten opmerken (en dat is ook wat de lezer doet) is dat (niet) te na gesproken een vaste uitdrukking is. Dat gekke te na is niet vervangbaar door iets anders, je kunt in plaats van gesproken geen enkel ander woord invullen, en de ontkenning hoort er ook bij. Eventueel kun je er nog van maken niemand te na gesproken, waarbij de ontkenning opgesloten zit in dat niemand, maar daar houdt het dan ook op (de moderne taalkunde spreekt hier van een "negatief polaire uitdrukking", een uitdrukking die per se een negatie in de buurt wil hebben).
Dat (niet) te na gesproken een uitdrukking is maakt het lastig. Het is geen gewone werkwoordelijke uitdrukking, want je hebt hem niet (meer) in de vorm wij spreken niemand te na, of wij hebben niemand te na gesproken. De uitdrukking is beperkt tot de vorm met een kaal voltooid deelwoord gesproken, zonder hulpwerkwoorden.
Er zijn een paar andere gevallen die zich zo gedragen. Zo heb je daargelaten en uitgezonderd, die qua vorm, maar ook nog eens qua betekenis sterk verwant zijn. Toch zie je daar ook al een klein verschil. Je hebt de goeden niet te na gesproken, de goeden daargelaten en de goeden uitgezonderd, maar in geval van uitgezonderd heb je ook de omgekeerde volgorde: uitgezonderd de goeden. Niet daargelaten de goeden of niet te na gesproken de goeden. Dat wijst erop dat al deze gevallen zich aan het ontwikkelen zijn tot een soort voorzetsels: eerst heb je een soort "achterzetseluitdrukking," en daarna worden het, in de omgekeerde variant, voorzetsels. In sommige gevallen hou je dan alleen de omgekeerde variant over: gezien de recente ontwikkelingen, gehoord de bezwaren.
Ik ben geneigd om de constructie in deze zin te zien als een constructie met achterzetseluitdrukking niet te na gesproken. Daarmee is het geen beknopte bijzin (meer), en een relatief eenvoudige bijwoordelijke bepaling geworden.
Toch is de vraag nog interessant: als je het toch als een beknopte bijzin wilt zien, hoe zit die dan in elkaar? Eigenlijk moet je dan uitzoeken waar de uitdrukking vandaan komt, om te argumenteren welke zinsdelen erin zitten. Een ding is daarbij volgens mij zeker: die knie is niet het lijdend voorwerp van gesproken. Dat lijkt me bij een beknopte bijzin met een voltooid deelwoord niet goed mogelijk.
In een beknopte bijzin met voltooid deelwoord heb je vrijwel altijd een passieve betekenis. Bijvoorbeeld Gebakken in olijfolie is die courgette het lekkerst. Dan is gebakken in olijfolie de beknopte bijzin, en het weggelaten onderwerp (niet lijdend voorwerp) van de beknopte bijzin is die courgette. Die vorm heb je ook alleen met transitieve werkwoorden. Je kunt niet iets zeggen als Gelopen vanaf het station ben ik nu best moe.
Toch bestaan er wel gevallen als De handen gevouwen in haar schoot zat ze in de stoel, of misschien zelfs Mijn huiswerk gemaakt ga ik nu voetballen. Ook deze constructies gaan alleen met transitieve werkwoorden, en zijn te omschrijven als Terwijl de handen gevouwen zijn, en Nu mijn huiswerk gemaakt is, als een predicatieve constructie, een zinsdeel met een predicaat. En inderdaad, je hebt hem ook met andere predicaten: De sjaal los over de schouder kwam zij binnen, en Zijn haren helemaal in de war stond hij in de deuropening.
Die constructie met zinsdeel en bijbehorend predicaat staat bekend als de zogeheten absolute constructie. Vrij zeldzaam in het Nederlands (het Latijn zit er vol mee), eigenlijk heb je hem alleen nog frequent met het voorzetsel met (of zonder): met voetbal op de televisie, met de handen gevouwen, met je haar in een paardenstaart, zonder de beste schrijver aanwezig.
Je zou het moeten kunnen nagaan met woorden die een naamvalsuitgang hebben. In een absolute constructie heb je een onderwerpsvorm met een predicaat, anders zou je een voorwerpsvorm moeten hebben. Het is lastig om voorbeelden te vinden, want dit kan alleen met voornaamwoorden, maar wat is beter: ikzelf daargelaten of mijzelf daargelaten? Jijzelf niet te na gesproken of jouzelf niet te na gesproken? Ik moet eerlijk zeggen dat mijn eigen intuïties hier tekortschieten, maar dat kan ook aan die ontwikkeling liggen: in de absolute constructie verwacht je de onderwerpsvorm, als het een achterzetseluitdrukking wordt zou je weer de voorwerpsvorm moeten krijgen.
In het Woordenboek der Nederlandsche Taal (ik heb het natuurlijk ook nog opgezocht) wordt deze analyse bevestigd: het WNT beschrijft onder het lemma Na de combinatie iemand te na spreken, en merkt op: "thans vooral nog in een absolute constructie (zie de voorbeelden)." Misschien nog aardig als etymologische uitweiding: iemand te na spreken wordt omschreven als "hem door een bewering te na komen" (te na="te dichtbij"), en iemand of iets te na komen is dan "t.w. dichterbij dan zijne eer gedoogt; vandaar: iemand of iets oneerbiedig bejegenen of beleedigen." Als je door een bewering te dicht bij iemand of iets komt is dat oneerbiedig of beledigend. Dat is nog precies de betekenis die zit in iemand of iets niet te na gesproken: het voorbehoud dat je iemand of iets niet wilt beledigen of oneerbiedig benaderen en daarom uitzondert van je bewering.
Nog een kleine eigenaardigheid: in Nederland lijkt het gebruik van de uitdrukking beperkt tot een paar gevallen met goede (de goeden niet te na gesproken, of de goede X niet te na gesproken) of uitzonderingen niet te na gesproken (wat een beetje pleonastisch lijkt). In België zijn de gebruiksmogelijkheden ruimer. Als je op het internet zoekt naar voorbeelden met "te na gesproken" rijst dat beeld vrij snel op.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten