Alles over de beknopte bijzin

De beknopte bijzin is een van de lastigste onderdelen in de redekundige zinsontleding. Vaak zit hij verstrengeld in een andere zin, zonder duidelijke begin- en eindpunten. Voor het ontrafelen van de beknopte bijzin uit de andere zin bestaan geen simpele trucjes. Ja, nadenken. Maar dat is zo'n goedkoop trucje.

Wat is eigenlijk een beknopte bijzin? Waarin onderscheidt hij zich van andere zinnen? Wat is de reden om hem apart te benoemen? Dat zijn de centrale vragen om de beknopte bijzin goed te begrijpen. Dat is nog geen garantie om hem altijd te kunnen spotten, of met zekerheid te benoemen, maar het is een goede basis.



Een beknopte bijzin is een bijzin. Dat klinkt misschien logisch, maar het is wel goed om daar vooraf nog even de nadruk op te leggen. Want een bijzin, dat is een zinsdeel in een grotere zin. Een zinsdeel, dat zelf een gezegde met een bijbehorende ontleding bevat. Zo'n zinsdeel in een grotere zin, dat kan het onderwerp zijn ([Dat je veel fruit eet] is gezond), een voorwerp (Ik denk [dat ik ga verhuizen]), maar ook een bijvoeglijke bepaling (Die vrouw [die daar loopt], is mijn zus.) of een bijwoordelijke bepaling ([Omdat het regent] blijven we thuis). Een beknopte bijzin is wat dat betreft precies hetzelfde als een gewone bijzin.

Een gewone bijzin heeft een paar vormkenmerken waarin hij zich onderscheidt van de gewone zin: de werkwoorden, inclusief de persoonsvorm staan op een kluitje ergens achteraan (zoals dat heet: "achteraan in het middenveld"), en de bijzin begint met een voegwoord (omdat het regent), eventueel voorafgegaan of vervangen door een vraagwoord (wie (of) dat gedaan heeft) of betrekkelijk voornaamwoord (die dat gedaan heeft).

Ook in dit opzicht is de beknopte bijzin nog bijna hetzelfde. Echter, in de beknopte bijzin ontbreekt de persoonsvorm, waardoor een gezegde met te overblijft, en waardoor ook het onderwerp achterwege blijft. Waarschijnlijk is het zo dat de eis dat persoonsvorm en onderwerp congrueren (zelfde persoon en getal) tot gevolg heeft dat ze ook allebei tegelijk achterwege blijven.

Maar ook met het voegwoord is er iets aan de hand. Een beknopte bijzin heeft een hele andere set van voegwoorden. Geen dat, geen omdat, terwijl of aangezien, maar als meest voorkomende voegwoord om (om te gaan verhuizen), en minder gebruikt teneinde, vooraleer, voor, na en zonder (na verhuisd te zijn). Maar vaker nog blijft het voegwoord ook gewoon achterwege, net als persoonsvorm en onderwerp (ik denk [te gaan verhuizen]). En vraagwoorden zijn wel mogelijk (hoe te verhuizen, waarheen te verhuizen) maar betrekkelijke voornaamwoorden niet.

Bijna elk zinsdeel kan de vorm van een beknopte bijzin aannemen: een onderwerp (het is gezond [om veel fruit te eten]), een voorwerp (ik probeer [om het uit te leggen]), een bijvoeglijke bepaling (Jouw pogingen [om die prijs te winnen]) en een bijwoordelijke bepaling (Zonder die hele weg te hoeven lopen). Alleen een meewerkend voorwerp als beknopte bijzin ben ik nog nooit tegengekomen (waarschijnlijk omdat een betrekkelijk voornaamwoord onmogelijk is, want de enige bijzinnen die meewerkend voorwerp kunnen zijn, zijn de bijzinnen met ingesloten antecedent: ik geef [wie erom vraagt] een advies.

Hoewel met deze uitleg de meeste beknopte bijzinnen wel ondervangen zijn, blijven er best een aantal grensgevallen. Zo kun je je afvragen wat je moet met de bijzinnen zonder te. Neem als voorbeeld Lachen is gezond. Je zou kunnen zeggen: lachen, dat is een werkwoord, dus lachen is een beknopte bijzin. Maar je kunt ook zeggen dat het hier gaat om het zelfstandig naamwoord lachen, de nominalisatie van het werkwoord. Misschien is dat laatste wel eenvoudiger. Maar dan is de vraag, wat doe je dan met Elke dag lachen is gezond? Zelfstandig naamwoord met voorbepaling? Dat wordt al gekker. [Elke dag een uurtje vrolijk op de bank voor de televiesie zitten lachen om een leuke comedy] is gezond. Nou wordt het onderhand beter om te zeggen dat het een beknopte bijzin is.

Ook sommige voorwerpszinnen zijn problematisch. Zij probeert [om te dansen], dat is beknopte bijzin. Lijdend voorwerp bij proberen. Dat zou je ook nog wel willen volhouden bij Zij probeert te dansen, maar daar wordt het al onzekerder. Vervolgens krijg je in de voltooide tijd: Zij heeft geprobeerd te dansen of Zij heeft proberen te dansen. In het laatste geval, met vervangende infinitief, lijkt het meer een hulpwerkwoordconstructie, maar proberen is eigenlijk geen hulpwerkwoord, dus moet je ook daar nog aannemen dat het beknopte lijdendvoorwerpszin is. Soortgelijke problemen krijg je met Hij heeft mij menen te moeten beledigen, en Ik heb haar zien dansen.

Een aparte kwestie is het onderwerp van de beknopte bijzin. Dat is er niet, zoals gezegd, maar toch is het er weer wel. Er is verschil in betekenis tussen Ik vraag jou [om het gras te maaien] en Ik beloof jou [om het gras te maaien]. In het ene geval maai jij het gras, in het andere geval ben ik de maaier. Om dit verschil uit te drukken kun je aannemen dat het onderwerp van de beknopte bijzin een soort onzichtbaar voornaamwoord is. In de eerste zin verwijst dit voornaamwoord dan naar jou, in de tweede naar ik.

Maar er is nog een ander, meer technisch argument om aan te nemen dat er toch een -zij het onzichtbaar- onderwerp in de beknopte bijzin zit. Dat heeft te maken met het woord elkaar.

Het voornaamwoord elkaar verwijst altijd naar ten minste twee personen of dingen in de zin. Die twee personen of dingen zitten meestal in een meervoud (Die mensen kennen elkaar), of desnoods in een nevenschikking (Jan en Piet kennen elkaar), maar ze kunnen nooit gesplitst zijn over meer zinsdelen. Dat kan bij andere voornaamwoorden wel.

Een voorbeeld: Op weg van Jan naar Piet kwam ik ze allebei tegen. Het voornaamwoord ze heeft nu een zogeheten gesplitst antecedent. Dat kan niet bij elkaar: Op weg van Jan naar Piet kwam ik elkaar allebei tegen.

Toch heb je wel de zin Jan stelde Piet voor om elkaar elke week te mailen. Nu lijkt het alsof het antecedent van elkaar gesplitst is, want elkaar heeft betrekking op Jan én op Piet. Door nu aan te nemen dat er een onzichtbaar voornaamwoord in de beknopte bijzin staat (in de taalkunde wordt daar de afkorting PRO voor aangenomen, als afkorting voor pronomen) los je dit technische probleem op: in Jan stelde Piet voor om PRO elkaar elke week te mailen is het antecedent van PRO gesplitst, maar het antecedent van elkaar is PRO. Net zoals in Jan stelde Piet voor dat ze elkaar elke week zouden mailen.

Het onderwerp van de beknopte bijzin blijft dus wel achterwege, omdat de persoonsvorm achterwege blijft, het is wel degelijk op de een of andere manier onzichtbaar aanwezig. En de persoonsvorm? Waarom blijft die weg? Wel, het is misschien preciezer om te zeggen dat niet de persoonsvorm wegblijft, maar de persoon-, getal- en tijdskenmerken. Die worden niet toegevoegd aan een van de werkwoorden uit het gezegde. Daarom krijg je Hij denkt te winnen in plaats van Hij denkt dat hij wint.

In feite is het dus alleen de tijd die wegblijft. De beknopte bijzin is een bijzin zonder eigen tijd. De tijd van de beknopte bijzin wordt afgeleid uit die van de zin waarin hij ingebed is. En met tijd bedoel ik dus alleen tegenwoordig of verleden. Want bijvoorbeeld voltooid, dat is een tijdsaspect (net als begin of duur). Dat kan dus wel in een beknopte bijzin (Hij dacht te hebben gewonnen).