Geen haat aan de grammatica

Sinds de taalprof ook wel eens twittert, ziet hij regelmatig tweets voorbijkomen die beginnen met Haat aan: haat aan school, haat aan stage verslag, haat aan de NS, haat aan kappers, tot aan haat aan me leven. Gelukkig nog geen haat aan grammatica of haat aan ontleden, maar wel nog dikke haat aan nederlands (en duits). En meer uitgebreid komt het ook voor in ik heb haat aan (knappe mensen, me beugel, mevrouw de vries, etc), en in ik krijg echt een haat aan sommige mensen.


Eerlijk gezegd dacht de taalprof dat dit een nieuwe uitdrukking was, want hij had dat zo nog nooit gehoord. Wel een hekel hebben aan iemand, of een verzengende haat jegens (of tegen) iemand, maar haat hebben aan iemand, dat was de taalprof onbekend. Maar wat blijkt? Het is al heel oud.

De bekende schrijver Victor van Vriesland heeft het in 1958 al over haat aan de vrijen (als een van de kenmerken van een socialist), en in een tijdschrift uit 1918 staat de zin: de auteur heeft een prijzenswaardigen haat aan den oorlog, dus zelfs met het werkwoord hebben erbij.


Ook gedurende de hele negentiende eeuw komt het voor. Marcellus Emants, 1879: Hij had een waren haat aan nutteloos gebabbel over godsdienstquaesties, en in een lied uit 1823: Dáár zweer ik haat aan 's lands tirannen. En dan legde in 1797 de Franse bezetter de bevolking ook nog eens de eed van haat aan het koningschap op (die door velen werd verworpen).


Gek genoeg staat dat haat aan iemand niet in het WNT. Daar wordt alleen gesproken over haat jegens, tegen, op iemand dragen, hebben, koesteren, voeden. En je kunt iemand haat dragen of toedragen, wat me een geval van meewerkend voorwerp lijkt. Maar blijkens de voorbeelden was haat aan iemand ten tijde van het WNT al wel gebruikelijk.


Haat hebben (dus zonder aan) is nog ouder. Dat vind je al in de dertiende eeuw, veel verder kun je niet terug in het Nederlands. Mooi voorbeeld: Hine hadde te hem ghene ate, dat in West-Vlaanderen in 1285 opgetekend is. Ook daar zie je al een soort van voorwerp te hem, dat sterk lijkt op een meewerkend voorwerp (in elk geval qua betekenis en naamval).


Het lijkt er dus op dat die constructie haat hebben aan iemand zo'n beetje onder de oppervlakte van het Nederlands al eeuwen bestaat. Niet gesignaleerd door de woordenboeken, maar wel zichtbaar in de taal van gevestigde schrijvers (Emants, Van Vrieskland). En nu dus in de twittergemeenschap.


En, taalprof, hoe moeten we dat dan ontleden (gesteld dat we dat zouden willen)? Wel, er zijn vier mogelijkheden waar je aan kunt denken: je kunt aan iemand een bijvoeglijke bepaling bij het zelfstandig naamwoord haat noemen. Daar is weinig tegenin te brengen, maar die ontleding miskent het werkwoordelijke karakter van haat hebben. Doordat hebben weinig betekenis heeft, krijgt haat hebben het karakter van een complex werkwoord. Dan wordt aan iemand dus een los zinsdeel. Wat voor zinsdeel kan dat zijn? Een bijwoordelijke bepaling? Dat zou kunnen, onder de argumentatie dat aan staat voor jegens, of tegen. Dan zou je aan iemand een soort bijwoordelijke bepaling van richting (of doel) kunnen noemen.


Beter lijkt me echter om aan iemand te zien als een voorwerp bij het complexe werkwoord haat hebben. Haat hebben heeft de betekenis van het werkwoord haten, en aan iemand komt dan overeen met het (lijdend) voorwerp van haten. Die ontleding geeft beter weer hoe de zin in elkaar zit. Maar wat voor een voorwerp is aan iemand dan?


Aan iemand begint met het voorzetsel aan, dat kan dus geen lijdend voorwerp zijn. Het is meewerkend of voorzetselvoorwerp. Voor het meewerkend voorwerp spreekt de betekenis (die al in de oudste vindplaatsen te zien is), maar daartegen spreekt het feit dat je aan niet kunt weglaten. Je kunt niet zeggen: ik heb iemand haat.


Voorzetselvoorwerp lijkt dus vooralsnog de beste ontleding. Het zou mooi zijn als we nog eens een keer een constructie tegenkomen als ik heb er haat aan dat het regent, want dan zijn we er helemaal zeker van dat het geen meewerkend voorwerp is. Want het meewerkend voorwerp komt niet voor in die constructie. Of als we lezen: ik heb hem hele dikke haat, want dan is het toch zeker meewerkend
voorwerp.


Tot zolang dus nog enig voorbehoud. Maar toch: respect aan de grammatica!