Het moet een week of twee geleden zijn, dat het televisiejournaal berichtte over rellen in Griekenland. Er werd iets in het Grieks gezegd, en de ondertiteling luidde: Er vernielden dingen. Interessante vergissing!
Er had natuurlijk moeten staan: Er werden dingen vernield, of Dingen werden vernield. Maar waarom maakte de ondertitelaar deze vergissing? Is dat soms een gekkigheidje in het Grieks, dat wij in het Nederlands niet kennen? Dat valt nogal mee.
In het Nederlands heb je behoorlijk wat werkwoorden die in twee varianten voorkomen. Het bekendste voorbeeld is breken, dat je kunt krijgen in de zin Hij brak het stokbrood, en Het stokbrood brak. Die tweede variant lijkt wel een soort lijdende vorm zonder hulpwerkwoord (en zonder voltooid deelwoord). Het lijdend voorwerp uit de eerste zin is onderwerp in de tweede zin.
Een dergelijke constructie wordt door taalkundigen ook wel ergatief genoemd (niet te verwarren met de ergatiefnaamval), alhoewel sommigen ook van anticausatief spreken (omdat de oorzaak in de tweede zin weggelaten is).
Die twee varianten heb je niet met alle werkwoorden in het Nederlands. Zo doet eten het niet (wel Hij at het stokbrood maar niet Het stokbrood at, eventueel weer wel met een extra bijvoeglijk naamwoord: het stokbrood at best wel moeilijk). De werkwoorden die het wel doen, en zonder extra toevoegingen, vallen allemaal in een brede betekenisklasse van veranderingswerkwoorden: verandering van kleur bijvoorbeeld (Ik kleur de muur, de muur kleurt), verandering van aggregatietoestand (De zon smelt het ijs, het ijs smelt), verandering van plaats (Ik beweeg mijn hand, mijn hand beweegt), vaak van voertuigen (ik rijd de auto, de auto rijdt), en veranderingswoorden als veramerikaniseren, vervlaamsen, etc. Ik heb een verzameling van zo'n 70 voorbeelden, die ik binnenkort hier zal plaatsen.
Het aardige is dat vernielen wel een veranderingswerkwoord is, maar niet die twee patronen kent: wel ik verniel dingen, maar niet dingen vernielen. Dat lijkt toeval. Als vernielen het wel had gedaan, had niemand daar van op hoeven kijken. Misschien is het corresponderende woord in het Grieks toevallig wel zo'n ergatief (anticausatief) werkwoord.
Er zijn meer werkwoorden die toevallig niet in deze klasse vallen, maar wel vaak in de andere variant optreden. Zo heb je uitbreiden, dat standaard is in Het land breidt zijn territorium uit, maar (nog) niet in Het territorium breidt uit. En omgekeerd is passen standaard in Die trui past mij, maar (nog) niet in Ik pas die trui (in de betekenis "die trui past mij").
Beste taalprof,
BeantwoordenVerwijderenu bent waarschijnlijk geen lezer van Vlaamse kranten. Het fenomeen dat u hier beschrijft kom je daar voortdurend tegen, type: "De tentoonstelling opent". "De mensen verzamelen". Bij het laatste voorbeeld ontbreekt 'zich', en dat ontbreekt bij de Vlaamse redacteurs heel vaak. Misschien heeft het te maken met het Brabants/Antwerpse dialect, want in Oost-Vlaanderen kom je die fout veel minder tegen.
Vriendelijke groet.
Ik heb niet zo'n goed zicht op die 'ergatieve' werkwoorden, maar hoe toevallig het is dat 'vernielen' er niet toe behoort, weet ik nog zo niet. Ik vind het helemaal niet passen in dat rijtje (en die ondertitelvergissing dus behoorlijk abnormaal) en stel vast dat betekenisverwante werkwoorden zich al even toevallig niet 'ergatief' gedragen, bv. verwoesten, vernietigen. 'Vernielen' vraagt toch echt wel een (destructief) agens, en wie 'Er vernielen dingen' uit z'n pen krijgt, heeft m.i. ofwel zwaar getafeld, ofwel grote hiaten in z'n taalkennis. Ik geef wel toe, soms begint taalverandering op zo'n 'onvoorstelbare' wijze ...
BeantwoordenVerwijderen@Marjorie Hoefmans: Maar dit is precies wat ik bedoelde met het voorbeeld 'Het territorium breidt uit'. Sommige (in sommige gevallen zelfs: veel) mensen vinden dit prima, anderen storen zich eraan. Dat is met 'de voorstelling opent' en 'de mensen verzamelen' niet anders. Ik wil graag geloven dat Vlaamse redacteuren massaal voor deze varianten kiezen (ik lees trouwens best wel eens een Vlaamse krant), maar VRT-taaladviseur Ruud Hendrickx geeft voor sommige werkwoorden nog wel het advies om 'zich' te gebruiken. Zie: http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/w-wz/tk-w0055.shtml
BeantwoordenVerwijderenEn soms signaleert hij een praktijk die niet in de naslagwerken vermeld staat: http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/juist/060302.shtml
@Herman Callens: ik ben het graag met je eens dat het ergatieve gebruik van 'vernielen' afwijkt van de standaard. Mij viel het ook meteen op. Wat ik signaleerde was de betekenisovereenkomst met veranderingswerkwoorden, zonder dat ik daarmee wil beweren dat alle betekenisverwante werkwoorden meteen op de rand van ergativiteit staan.
BeantwoordenVerwijderenOverigens lijkt mij die destructieve agens geen belemmering voor ergatief gebruik. 'Afbreken,' 'breken,' 'buigen,' 'kantelen,' 'scheuren,' 'verkruimelen' en 'versplinteren' vereisen in hun overgankelijke gebruik ook een behoorlijk destructieve agens, en die zijn ongemarkeerd in hun ergatieve vorm. Zo vreemd is het nu ook weer niet.
Ik zei 'fout', u zegt 'variant'. Nu nog het middelbaar onderwijs in deze variabele ruimte werkbaar houden :-)
BeantwoordenVerwijderen@Marjorie Hoefmans: Ja, 'fout,' dat is een apart begrip. Ik vind het overigens prima als je sommige taalverschijnselen als fout bestempelt en andere als goed. Dat is een kwestie van taalnorm. Voor de grammatica zijn het allemaal taalverschijnselen. Je kunt een "foute" taaluiting net zo goed grammaticaal ontleden als een "goede."
BeantwoordenVerwijderenInderdaad. En: boeiend. Vanuit een niet zo'n vrijblijvende positie is een 'leerling' natuurlijk wat pragmatischer ingesteld - zoals de leraar. Taalbeleving hangt af van welke hoed je ophebt.
BeantwoordenVerwijderen"Associëren" is er ook zo een. Paar voorbeeldjes uit het net:
BeantwoordenVerwijderen(1) De Domain Name Service op het Internet associeert met een domeinnaam.
(2) De eventuele en verlate bescherming van de humaniora associeert met cultuurbeleid.
(3) Geel associeert met Mercurius.
(4) Daarmee associëren makkelijk de begrippen ‘licht en luchtig'.
(5) De nieuwe kleur associeert met modern, inspirerend en innovatief en sluit daardoor goed aan bij de waarden van de organisatie.
"Ik pas die trui" is wat mijn vrouw altijd zegt als de trui haar past...
BeantwoordenVerwijderenSommige(!) ergatieven lijken mij eerder anglicismen. Een woord als 'associëren', zoals Henk bedoelt, en zeker als ze op internet veel voorkomen, kan makkelijk een te snelle vertaling vanuit het Engels zijn, waar deze vorm vaker lijkt voor te komen. (Lijkt, want ik weet niet zeker of hij in het Engels ook zo heet.)
Beste Taalprof,
BeantwoordenVerwijderenZou dit gebruik van 'vernielen' voortkomen uit het vrijwel synonieme 'beschadigen'? Dat kan ik prima op twee manieren gebruiken: 'Mijn huid beschadigt snel' bijvoorbeeld, of (een zin uit Van Dale:) 'Laat 'm niet vallen, dan beschadigt-ie.'
@rutger: Nou ja, het is natuurlijk hetzelfde procedé, dat je van het lijdend voorwerp het onderwerp maakt. Aangezien 'vernielen' (net als 'beschadigen') in die betekenisklasse van veranderingswerkwoorden valt, is het natuurlijk vatbaar voor die constructie. Ik weet niet of het nou echt met 'beschadigen' verward wordt. Het lijkt me wel een analoog geval.
BeantwoordenVerwijderen