De wonderfles van Guus Meeuwis

De taalprof ruimt zijn schoenendoos op! Deze aantekening is al oud, maar ik kan me vaag herinneren dat iemand het al eens eerder heeft opgemerkt. Een columnist, een cabaretier, ik weet het niet meer. Dus misschien praat ik anderen na, maar de analyse hoort hier thuis.


Het is bekend dat succesvolle popsongs vaak een grammaticaal eigenaardigheidje hebben, waardoor je taalgevoel even geprikkeld wordt. Dat je net even denkt: "Hè, wat zingt-ie daar nou?" Blijkbaar is dat een prettige sensatie, want het verkoopt goed. De taalprof heeft al eens eerder geschreven over Rood van Marco Borsato, of Stil in mij van Van dik hout, en ook andere columnisten hebben rare dingen opgemerkt in andere songs.


Deze observatie betreft het lied Het is een nacht van Guus Meeuwis, waarin de passage voorkomt: Op de vloer ligt een lege fles wijn. Hè? Op de vloer ligt een wát?

Het Nederlands kent een constructie die onder taalkundigen bekend staat als de glaswijn-constructie. Die bestaat uit twee zelfstandige naamwoorden, waarvan het eerste een zogeheten "containerwoord" is (zoals glas, fles, kist, bak, vaas, handvol) en het ander een woord dat betrekking heeft op wat er in die container zit.

Het eigenaardige van die constructie is dat je hem op twee manieren kunt lezen. De bijbehorende voorbeeldzinnen zijn Ik dronk een glas wijn, en Er viel een glas wijn kapot. Wat is het verschil? Het opdrinken heeft betrekking op de wijn, en kapotvallen kan alleen het glas. Dat betekent dat in Ik dronk een glas wijn de woordgroep een glas een soort complex telwoord vormt bij het woord wijn. Wijn is hier de kern van de woordgroep. Ik dronk wijn, en wel in een hoeveelheid die overeenkomt met de inhoud van een glas. Grammaticaal gezegd (handig, dat is altijd korter): in Ik dronk een glas wijn is een glas een bijvoeglijke bepaling bij wijn.

In Er viel een glas wijn kapot ligt het anders. Het is hier niet de wijn die kapot valt, maar het glas. En dat glas is toevallig gevuld met wijn. In grammaticale termen: In Er viel een glas wijn kapot is wijn een bijvoeglijke bepaling (bijstelling) bij glas.


Vaak kun je niet goed uitmaken welk van beide lezingen bedoeld is, maar zolang de betekenissen elkaar niet bijten zoals in de genoemde voorbeelden is er niets aan de hand.


Nou zingt Guus Op de vloer lag een lege fles wijn. Dan kun je je afvragen: welke betekenis is hier bedoeld? Ligt er wijn op de grond in de hoeveelheid die overeenkomt met wat er in een lege fles kan? Nee, dat kan niet. Het woord lege lijkt die lezing te verhinderen. Vergelijk deze zin met Er zat een volle fles wijn in de stoofpot, waarin de hoeveelheidslezing zich wél opdringt.

Maar bedoelde hij dan dat er een lege fles op de grond lag die gevuld was met wijn? Maar dat is ook tegenstrijdig! De bijstelling wijn brengt de betekenis met zich mee dat de fles inderdaad wijn bevat. Niet dat hij wijn zou kunnen bevatten of bedoeld is voor wijn. Dan zeg je wijnfles, niet fles wijn.

Ik snap natuurlijk de tekstdichter wel. Die denkt aan een lege wijnfles en merkt dat dit niet in het metrum en rijmschema past. Hij maakt er lege fles wijn van (loopt lekker én rijmt), denkt misschien "hm dat klopt niet helemaal", maar kan niets beters verzinnen, of vindt het beeld dat opgeroepen wordt te belangrijk.


Waarschijnlijk beseft de dichter niet hoe gelukkig die beslissing is geweest. Nu wordt de luisteraar bij deze tekstregel even heen en weer gekaatst tussen twee lezingen die allebei betekenisproblemen met zich meebrengen. Dat prikkelt het taalgevoel, en dat vinden we blijkbaar lekker. Gevolg: het nummer bestormt de hitlijsten en nestelt zich in het collectieve geheugen van een hele generatie. Ja, als je maar je grammatica kent.