Laat de taalprof je de grammatica leren laten uitleggen

Nog geen uur geleden: de televisie stond aan (Tussen kunst en kitsch) en de taalprof was verzonken in diepzinnige gedachten. Iemand had het over een schilder die ergens naar toe was gegaan, om hem lasagne te leren laten maken. Hè? dacht de taalprof, te leren laten maken? Moet dat niet zijn te laten leren maken?

Ja, dat is een extreem complex verhaal. Daar moet je echt even voor gaan zitten. Ik zet er vijf breintjes boven, dat is de eerste keer. Maar het is te leuk om te laten liggen.


Bij nader inzien zou het allebei kunnen. Het zou kunnen dat de spreker wilde uitdrukken dat de schilder ergens naar toe ging om te leren hoe hij lasagne moest laten maken (om lasagne te leren laten maken). Waarschijnlijker is het echter dat de schilder op reis werd gestuurd om hem te laten leren hoe hij zelf lasagne moest maken (om hem lasagne te laten leren maken). Toch klinken beide formuleringen wel een beetje gek. Hoe komt dat?

Ten eerste zijn beide constructies, die met leren én die met laten, heel erg lastig. Als je iemand iets leert maken, dan heb je een constructie waarbij iemand het meewerkend voorwerp is bij leren (je leert iets aan iemand), en iets het lijdend voorwerp van maken (iets maken). Als je die twee afhankelijkheden met een lijntje zou tekenen, dan zie je dat die lijntjes elkaar kruisen: er is sprake van "gekruiste afhankelijkheden". Bij laten zie je hetzelfde. Als je iemand iets laat maken, dan is iemand lijdend voorwerp bij laten en iets lijdend voorwerp bij maken. Is laten dan geen hulpwerkwoord? Jawel, maar het speciale van laten is juist dat extra lijdend voorwerp met die gekruiste afhankelijkheid.

Ons brein houdt niet van gekruiste afhankelijkheden. Ze zijn zeldzaam in de talen van de wereld, het Nederlands is hier tamelijk uniek. Ze zijn ook lastig te begrijpen, zeker als je ze gaat combineren. Twee gekruiste afhankelijkheden gaat misschien nog net, maar drie wordt al teveel: je kunt nog net begrijpen wat het betekent als je zegt dat je de hond de krant uit de bus laat leren halen, maar als je daar nog een afhankelijkheid aan toevoegt, bijvoorbeeld met het werkwoord zien, en zegt dat je broer jouw hond de krant uit de bus ziet laten leren halen, dan moet vrijwel iedere Nederlander passen. Daar stort je werkgeheugen radeloos in elkaar.

In onze voorbeeldzin, de schilder die op reis ging om hem lasagne te laten leren maken, is sprake van twee gecombineerde gekruiste afhankelijkheden. Dat is al razend moeilijk. Geen wonder dat je die twee werkwoorden gemakkelijk verwisselt. Maar er is nog iets anders dat het vreemd maakt.

Het werkwoord laten is een werkwoord met een zogeheten "causatieve betekenis": er zit een oorzaak in. Als jij iets maakt ben je zelf de maker, maar als jij iets laat maken ben je de veroorzaker ervan dat iemand anders de maker is.

Maar leren hééft al een oorzakelijke betekenis, zij het van een iets andere orde! Kijk maar naar het verschil tussen iets maken en iets leren maken. In beide gevallen is dezelfde persoon de maker, maar bij iets leren maken is er daarnaast ook nog eens een oorzaak bijgekomen. Als jij iets leert maken, dan is er een bepaalde oorzaak (dat kan een leraar zijn, maar ook je ervaring) die ertoe leidt dat jij iets maakt.

Dat betekent dat je bij iemand iets laten leren maken niet alleen een gekruiste afhankelijkheid, maar ook nog eens een dubbele oorzaak hebt: er is een oorzaak, die ertoe leidt dat er een andere oorzaak is die ertoe leidt dat iemand iets maakt. Als je zegt dat jij mij iets laat leren maken, dan ben jij de oorzaak ervan dat ik iets leer maken, met andere woorden, dat er voor mij een oorzaak is dat ik iets maak. Die tweede oorzaak ben jij niet zelf, want anders had je eenvoudigweg kunnen zeggen dat jij mij iets leert maken.

Had dit niet eenvoudiger gezegd kunnen worden? Jazeker wel. Zonder gekruiste afhankelijkheid wordt het al een stuk beter, bijvoorbeeld om hem te laten leren hoe hij lasagne moest maken. Nu is de gekruiste afhankelijkheid eruit, omdat de relatie tussen lasagne en maken niet gekruist wordt door een ander lijntje. Maar je kunt ook die dubbele oorzaak nog uit de constructie halen: om ervoor te zorgen dat hij lasagne leerde maken. Nu zit de ene oorzaak in de zin met ervoor te zorgen, en de andere oorzaak zit in een heel andere bijzin. Dat kan ons brein prima aan.